تحقیق در مورد انقلاب اسلامی ایران word نوشته شده توسط دانشگاه صنعتی شریف به صورت رایگان است امام بدلیل جلوگیری از اسپم و هزینه دانلود مبلغ 1000 تومان برای آن در نظر گرفته شده است.

[purchase_link id=”388165″ text=” خرید و دانلود ” style=”button” color=”green”]

بسم الله الرحمن الرحيم

انقلاب اسلامي ايران و ريشه هاي آن

2 واحد، نظري، ساعات تدريس: 32، نيمسال اول سال تحصيلي 87-1386

مدرس: عباس ملكي

گروه اول، روزهاي يك شنبه، ساعت 10:30 تا 12:30صبح، اتاق 8 ساختمان ابن سینا

خلاصه درس

فصل یکم:

مفاهیم و مباحث نظری

انقلاب چيست؟ ((Revolution
تا قبل از انقلاب فرانسه، انقلاب به معناي بازگشت به وضعيت مطلوب تجربه شده خوانده مي شد.
انقلاب سياسي: با تغيير حكومت بدون تغيير در ساختارهاي اجتماعي همراه است. انقلاب سياسي موجب ورود گروه هاي جديد به درون طبقه حاكم مي شود.
انقلاب اجتماعي و يا بزرگ عبارت است از انتقال و دگرگوني سريع و اساسي حكومت و ساختارهاي اجتماعي و تحول درايدئولوژي غالب كشور
انقلاب اسلامي در شمار انقلاب هاي اجتماعي قرار دارد. زيرا از يك سو سبب تغيير در اساس و نوع حكومت گرديد و از سوي ديگر به تحول در ايدئولوژي غالب و رسمي كشور و خط مشي هاي اجتماعي، اقتصادي و سياسي در ابعاد داخلي و خارجي انجاميد.

ويژگي هاي انقلاب: موارد هفت گانه زير از ويژگي هاي انقلاب است:
نارضايتي عميق از شرايط حاكم
وجود رهبري و ساختارهاي اجتماعي-سياسي داراي نقش و بسيج گر
گسترش و پذيرش انديشه ها و ايدئولوژي هاي جايگزين
گسترش روحيه انقلابي
مشاركت مردمي
مبارزه خشونت بار
تغيير در ساختارهاي اجتماعي و سياسي
در مورد انقلاب اسلامي ايران 4 مورد نارضايتي از شرايط حاكم، وجود رهبري، گسترش و پذيرش ايدئولوژي هاي جايگزين، و گسترش روحيه انقلابي از مهمترين عوامل است.

تفاوت انقلاب با مفاهيم ديگر
- اصلاح (رفرم): اصلاحات از درون رژيم سياسي حاكم تحقق مي يابد.
- نهضت: حركتي معمولا دراز مدت، مانند ايران در اوائل دهه 1340، به شكل تلاش هاي فكري و فرهنگي آغاز شده و حتي ممكن است رنگ سياسي و انقلابي به خود بگيرد ، اما به انقلاب منجر نگردد.
- كودتا: اقدام سريع گروهي از نظاميان عليه يك رژيم سياسي كه از مشاركت مردمي بي بهره است. كودتاي انقلابي ممكن است با مشاركت مردم همراه باشد.
- شورش: مشابه طغيان، اغتشاش و قيام: حركتي مقطعي يا واكنشي با ماهيت و دامنه هاي متفاوت كه گاه مقدمه حركت انقلابي قرار ميگيرد.
- جنگ داخلي: مبارزه مسلحانه براي كسب قدرت ميان طرف هاي درگير در يك كشور به سبب طغيان بخشي از قدرت عليه بخش ديگر يا درخواست تجزيه ارضي، خودمختاري و استقلال توسط گروهي از ساكنان كشور

ديدگاه ها و نظريه هاي مربوط به پيروزي انقلاب اسلامي

1-فرضيه توطئه

: گروهي معتقدند غرب مي خواست شاه را به سبب نقش كليدي اش در

افزايش قيمت نفت اوپك در 1973 تنبيه كند.

برخي ديگر معتقدند كه شاه در سال هاي آخر عمر حكومت پهلوي، شتابان به سمت توسعه اقتصادي و صنعتي گام بر مي داشت. غربيها به سبب حسادت، توطئه عليه شاه را اجرا نمودند.
برخي برآنند كه غربيان با هدف نابود ساختن ذخائر ارزي ايران و كشورهاي نفت خيز عربي انقلاب ايران را پديد آوردند.
انگيزه غرب براي سقوط شاه را در توان نظامي ايران و هراس غرب از طرح هاي بلند پروازانه شاه جستجو مي كنند.
تضادهاي دروني رژيم در سال هاي آخر عمرش، شرايط ذهني و عيني انقلاب را فراهم آورده بود و كشور مي رفت پذيراي يك انقلاب كمونيستي شود. امپرياليسم آمريكا دخالت كرد و با توطئه چيني انقلاب اسلامي را پديد آورد.

2-نظريه اقتصاد

به گمان ماركس، انقلاب ها محصول تعارض طبقاتي اند و از آنجا كه منافع پرولتاريا با منافع طبقه بورژوا تعارض دارد، انقلاب ها در جوامع مدرن گريزناپذيرند. ماترياليسم ديالكتيك و دترمينيسم تاريخي كليه جوامع را در حال گذار بسوي نظام اشتراكي مي داند.

3-نظريه مدرنيزاسيون

برنامه هاي مدرنيزاسيون ايران از دهه هاي 40 به بعد، به دليل شتابزدگي و عدم سازگاري با فرهنگ سنتي جامعه، تعارض هايي را در پي داشت. گروه هاي سنتي و مذهبي تر مردم ايران مخالف برنامه هاي مدرنيزه كردن مورد نظر شاه بودند. پديده شبه تجدد در سال هاي 1340 تا 1357 مولود ناهمخواني مابين رشد سريع و روبنايي اقتصاد و افول توسعه سياسي (نظريه توسعه ناموزون) است.

4-نظريه استبداد

به رغــم ظهور نمادهاي توسعه و پيشرفت هاي اقتصادي در ايران، ساختارهاي

سياسي قدرت دگرگون نشد. توسعه نامتوازن ايران از پس از كودتاي 28 مرداد،

آغاز پيدايش انقلاب اسلامي بود.

5-نظريه مذهب

اسلام خواهي مردم و اسلام زدايي شاه عامل اصلي تكوين انقلاب اسلامي است. استبداد شاهي، مدرنيزاسيون و فضاي باز سياسي 1356 نيز تنها شتاب دهنده تحقق انقلاب بود.

تحلیل نظری انقلاب اسلامی

تاكنون دسته بندي هاي گوناگوني از نوشته هاي مربوط به انقلاب اسلامي ارائه شده است.
يكي از اين دسته بندي ها در جدول زير آمده است.
بر اساس اين دسته بندي، در آثاري كه بر اهميت عوامل اجتماعي-اقتصادي تاكيد مي كنند، نقش اقتصاد سياسي يا ساختار اجتماعي مانند نهادها و قشر بندي اجتماعي مورد تاكيد بيشتر قرار مي گيرد.
در تحليل هاي روانشناختي، نقش فرآيندهاي ذهني و رواني، توضيح رفتار انقلابيون و رژيم ها مورد توجه قرار مي گيرد.
تحليل هاي سياسي بيشتر بر مواردي مانند عدم مشاركت سياسي تاكيد ميورزد.
آثار مربوط به رهيافت فرهنگي بر عوامل فرهنگي-ارزشي و رهبري انقلاب پاي مي فشارد.
در رهيافت چند علتي به عوامل مختلف اقتصادي، سياسي و فرهنگي اشاره شده و بر يك علت خاص به عنوان عامل تبيين انقلاب كمتر تاكيد مي شود.

تاكيد بر عوامل اقتصادي و اجتماعي

تاكيد بر عوامل روان شناختي (فردي واجتماعي)

رهيافت سياسي به انقلاب

تاكيد بر اهميت عوامل فرهنگي

رهيافت چند علتي انقلاب

مثال ها:

1-رابرت لوني در كتاب ريشه هاي اقتصادي انقلاب ايران

2-تدا اسكاچ پل در مقاله دولت تحصيلدار و اسلام شيعي در انقلاب ايران

3-همايون كاتوزيان در كتاب اقتصاد سياسي ايران

4-افرادي كه بر اساس نظريه نظام جهاني والرستاين مطلب مينويسند.

مثال ها:

1-ماروين زونيس در كتاب شكست شاهانه

2-افرادي كه بر اساس روش روانشناسي اجتماعي جيمز ديويس مطلب مي نويسند.

3-نويسندگاني كه بر مبناي نظريه محروميت نسبي تدرابرت گر

نوشته اند، مانند فرخ مشيري در كتاب دولت و انقلاب اجتماعي در ايران

مثال ها:

1-ايروند آبراهاميان در مقاله علل ساختاري انقلاب ايران كه بر مبناي نظريه انقلاب هانتينگتون نوشته شده است.

2-كساني كه بر اساس نظريه بسيج منابع چارلز تيلي مطلب نوشته اند. مانند ميثاق پارسا در كتاب ريشه هاي اجتماعي انقلاب ايران و جرالد گرين در مقاله ضد بسيج بعنوان يك روش انقلابي

مثال ها:

1-علي دواني در كتاب نهضت روحانيون ايران

2-حامد الگار در كتاب ريشه هاي انقلاب اسلامي

3-آصف حسين در كتاب ايران اسلامي، انقلاب و ضد آن

4-گيل كپل در كتاب انتقام خداوند

5-يان ريشار در مقاله تفكر معاصر شيعي

مثال ها:

1-مايكل فيشر در كتاب ايران از اختلاف مذهبي تا انقلاب

2-نيكي كدي در كتاب ريشه هاي انقلاب ايران

3-فرد هاليدي در مقاله انقلاب ايران: توسعه ناموزون و

مردم گرايي مذهبي

4-جان فوران در كتاب مقاومت شكننده

معرفي برخي از نظريه پردازان انقلاب اسلامي

تدا اسكاچ پل: او معتقد است كه وقوع انقلاب ارادي نبوده و تنها انقلاب را ميتوان مبتني بر عوامل ساختاري و از پيش تعين شده دانست. يعني انقلاب ها ساخته نمي شوند، بلكه بوجود مي آيند.
او پس از وقوع انقلاب اسلامي درايران در مقاله اي نوشت، اگر در دنيا تنها يك انقلاب موجود باشد كه آگاهانه ساخته شده باشد، آن انقلاب، انقلاب ايران است.
انقلاب ايران توسط مجموعه اي از شكل هاي فرهنگي و سازماني ريشه دار و تاريخي شيعه همچون امام حسين (ع) و مراسم اسلامي، شبكه مساجد، روحانيت و… بگونه هشيارانه اي ساخته شد.
ماروين زونيس: او شخص شاه را محور اساسي در حكومت پهلوي مي داند و به همين دليل به بررسي روان شناسانه شخصيت شاه پرداخته است.
محمد رضا بدليل نحوه تربيت دوران كودكي و نوجواني ناشي از تربيت او در يك محيط زنانه و سپس قرار داشتن در كنار پدري مستبد، فردي مردد و فاقد اعتماد به نفس بار آمده بود و به همين دليل نتوانست در جريان انقلاب ايستادگي نمايد.
به نظر زونيس تا زماني كه عواملي وجود داشتند كه به وي قدرت رواني لازم را براي كسب اعتماد به نفس ارائه مي دادند، مشكلي پديد نيامد، اما در زمان وقوع انقلاب اسلامي همه آن عوامل از دست رفته بودند. اين عوامل عبارت بودند از:

-ارنست پرون، دوست دوران كودكي شاه، فرزند باغبان دبيرستاني كه شاه در سويس در آنجا تحصيل مي كرد. او همراه شاه به ايران آمد. او قبل از انقلاب درگذشت.

-اسدالله علم، دوست مادام العمر شاه و مورد اعتماد او. علم در جريان سركوبي قيام 15 خرداد 1342، بيشترين خدمت را به شاه كرد. علم نيز قبل از انقلاب درگذشت.

-اشرف پهلوي، خواهر دوقلوي شاه، يكي از بازيگران اصلي صحنه سياسي و اقتصادي ايران بود. او نيز بدليل بيزاري مردم قبل از انقلاب به نيويورك بعنوان نماينده ايران در سازمان ملل متحد منتقل شد.

-اعتماد شاه به حمايت الهي: او معتقد بود كه دستي درتمام حوادث او را از نابودي نگهداري ميكند. مشخص شدن بيماري سرطان شاه او را از اين اعتماد محروم كرد.

-تصور شاه از پشتيباني جدي آمريكا: اين عامل كه در دوره روساي جمهور مختلف آمريكا باعث اعتماد به نفس او مي شد، با روي كار آمدن جيمي كارتر و سياست حقوق بشر او دچار تزلزل شد.

ميشل فوكو: او در ريشه يابي دلايل انقلاب اسلامي معتقد است كه اين انقلاب نمي تواند با انگيزه هاي مادي و اقتصادي صورت گرفته باشد، زيرا جهان شاهد شورش و قيام همه ملت ايران عليه قدرتي بود كه مشكلات اقتصادي آن به آن اندازه بزرگ و مهم نبود.
از ديدگاه فوكو، تشيع، نفوذ عميق و تعيين كننده در دل انسان ها داشت و توانست نقش آفريني كرده و مردم را اينگونه عليه رژيمي كه بدون شك يكي از مجهزترين ارتش هاي دنيا را در اختيار داشت و از حمايت آمريكا برخوردار بود به خيابان ها بياورد.
از نظر او، امام خميني نقش برجسته در انقلاب ايران داشته و هيچ رهبري پيوند شخصي ونيرومند با مردمش همچون او نداشته است.
او معتقد بود كه ايرانيان در صدد ايجاد تحول در تجربه و نحوه زيستن خود بودند و قبل از هرچيز خود را هدف قرار داده بودند.
آنان راه اصلاح را در اسلام يافتند.

نظريه هاي انقلاب و انقلاب اسلامي

الف: نظريه ماركسي

اين نظريه بر تحليل طبقاتي انقلاب و تاكيد بر نقش مسلط عامل اقتصاد مبتني است.
يك گروه از كساني كه بر اساس نظريه ماركسي به تحليل انقلاب ايران پرداخته اند، اين انقلاب را تنها قيام و حركت مي خوانند و معتقدند كه اساسا اين رخداد انقلاب نبوده است.
گروه ديگر جريانات سال 1357 ايران را انقلاب مي دانند و مطابق نظربه تكامل تاريخ معتقدند كه انقلاب ايران حركت بورژوازي عليه سرمايه داري و فئوداليسم بصورت همزمان بوده است.
ماهيت مذهبي انقلاب ايران با روند ذكر شده در تعارض است.

ب: نظريه جيمز ديويس و منحني (J)

او معتقد است كه انقلاب ها زماني رخ مي دهند كه مدتي طولاني از توسعه عيني اقتصادي و اجتماعي، توسط يك دوره كوتاه مدت عقبگرد سريع دنبال شود. توسعه طولاني باعث افزايش انتظارات مي گردد و ركود كوتاه مدت سبب ايجاد فاصله غيرقابل تحمل بين انتظارات و دريافت ها شده و در نتيجه انقلاب به وقوع مي پيوندد.
كساني كه با تطبيق انقلاب ايران با منحني جي موافق اند مي گويند روند نوسازي در ايران كه از سالها قبل از انقلاب آغاز شده بود، نقطه شروع افزايش انتظارات در ايران است كه بعدها با افزايش بهاي نفت بر ميزان برخورداري هاي عمومي از اين روند افزوده مي شود. اما در سالهاي آخر به ناگاه به دلايلي مانند كاهش بهاي نفت، ركود گريبان جامعه را مي گيرد، فاصله غير قابل تحمل رخ داده، انقلاب مي شود.
البته بايد گفت فاصله و شكاف ايجاد شده در سالهاي قبل از انقلاب ايران آنقدر قوي نبود و ماهيت مذهبي انقلاب ايران با روند ذكر شده در تعارض است.

ج: نظريه چالمرز جانسون

اين نظريه، روند امور در جامعه را ماهيتا مبتني بر رضايت و نه تضاد مي داند. او بر اين باور است كه تغيير و تحول يك امر طبيعي است و لزوما انقلابي و خشونت آميز نيست و انقلاب تنها يكي از شكل هاي تغيير اجتماعي است.
يكي از ويژگي هاي اساسي سيستم اجتماعي، وجود ساخت ارزشي خاصي است كه اعضاي جامعه بر آن توافق دارند. ارزش ها براي سازمان دادن به نظام تقسيم كار اجتماعي ضرورت دارند، زيرا با بهره برداري از آنها نياز به استفاده از زور براي انتصاب هر فردي به وضيفه اي تعيين شده منتفي مي گردد.
بر اساس اين ديدگاه انقلاب در اثر سه عامل متوالي به وقوع مي پيوندد:

-از دست رفتن تعادل (ركود قدرت)

-انعطاف ناپذيري نخبگان

-عوامل شتابزا

در ايران، عدم تعادل از اواخر 1356 در اقشار مختلف قابل مشاهده بود. برخلاف نظر جانسون، رژيم انعطاف هايي را نشان داد، اما هيچكدام اثر نبخشيد. در باره نقش عوامل شتابزا نيز بايد گفت كه رژيم شاه بويژه پس از فرمان امام مبني بر فرار نظاميان و پيوستن آنها به مردم دچار گسيختگي در امور بويژه نيروهاي نظامي گرديد.

فصل دوم:

زمینه تاریخی قیام تنباکو و مشروطه

در تاريخ معاصر ايران كه دوره قاجاريه و پهلوي را در بر مي گيرد، 9 پادشاه به سلطنت رسيدند كه

-2 پادشاه در زمان سلطنت خود كشته شدند: آغا محمدخان و ناصرالدين شاه

-4 تن از سلطنت بركنار و يا ناگزير به استعفا شدند: محمد عليشاه، احمدشاه، رضاشاه و محمدرضاشاه

-3 تن تا پايان عمر خود سلطنت نمودند: فتحعليشاه، محمدشاه و مظفر الدين شاه

جنبش تنباكو

-مشخصات كلي حركت:

جنبشي عليه سلطه خارجي
در محدوده ممنوعيت واگذاري امتياز توتون و تنباكو به شركت انگليسي رژي و صاحب آن شركت تالبوت متوقف ماند.

-نقش امتيازات در دوره قاجاريه

افراد، شركت ها و دولت هاي خارجي در ازاي مبلغي، حق امتياز انحصاري بخشي از منابع ملي ايران مانند معادن، تاسيس بانك و يا تجارت تنباكو را در اختيار مي گرفتند.
در برابر، به شاه و دربار مبالغي رشوه داده مي شد و يا به دولت ايران وام اعطا مي گرديد كه عمدتا اين پول ها صرف هزينه هاي سفرهاي شاه به كشورهاي اروپايي مي گرديد.

-برخي از امتيازات بزرگ در دوره قاجار

امتياز به يك فرد انگليسي به نام رويتر درمورد منابع ايران
امتياز به يك شركت انگليسي به نام رژي در مورد تنباكو
امتياز تاسيسي بانك شاهنشاهي به يك انگليسي
امتياز تاسيس بانك استقراضي به روسيه

-چگونگي اعطاي امتياز توتون و تنباكو:

در سفر ناصرالدين شاه به انگلستان (1890)، تالبوت از نزديكان لرد ساليسبوري نخست وزير وقت انگلستان، خواستار اعطاي امتياز انحصار توتون و تنباكو شد.
شاه براي تامين هزينه سفر خود به اروپا با اين درخواست موافقت كرد.
امتياز انحصار داخلي و خارجي خريد و فروش توتون و تنباكو ايران در اختيار شركت رژي قرار گرفت.
شركت رژي در برابر هرساله 15 هزار ليره استرلينگ به همراه يك چهارم سود شركت را به دولت ايران مي پرداخت.
سود سالانه شركت در اين مورد 500 هزار ليره برآورد شده بود.
سيد علي اكبر فال اسيري از علماي شيراز به اين موضوع اعتراض نمود.
در شهرهاي ديگر همچون تبريز، مشهد، اصفهان و تهران نيز اعتراض به اين قرارداد شروع شد.
فتواي مرجع تقليد، آيت الله ميرزاي شيرازي مبني بر حرام بودن استفاده از توتون و تنباكو، اعتراض عمومي را در پي داشت.
در دربار ناصر الدين شاه نيز كساني از جمله برخي از زنان شاه كشيدن قليان را كنار گذاردند.
شاه ناچار شد با پرداخت غرامت به لغو امتياز تن دهد.

-دلايل مخالفت مردم

تعدادي از اتباع انگليس بعنوان كاركنان شركت رژي به ايران آمده و در شهرهاي ايران مشغول به كار شدند كه رفتار آنان براي ايرانيان، هشدار دهنده بود.
ماموران شركت براي حفاظت ازمنافع شركت به ساختن ساختمان هاي حفاظت شده و تسليح ماموران خود پرداختند كه به نوعي روش كمپاني هند شرقي در شبه قاره هند و استعمار كامل اين قاره توسط انگلستان را براي مردم تداعي مي نمود.
مخالفت با سياست امتياز بخشي به خارجيان از قبل از شركت واقعه تنباكو در ايران شروع شده بود و نمونه آن مخالفت حاج ملا علي كني با امتياز رويتر بود.
از نظر اقتصادي، امتياز تنباكو، بخشي از جامعه ايران مانند كشاورزان، تجار توتون و تنباكو و مصرف كنندگان آن را متضرر مي ساخت.

-نتايج جنبش تنباكو

نمونه اي از موفقيت مردم اگر در موضوعي نسبتا توافق و اجماع وجود داشته باشد.
نمايش و افزايش قدرت سياسي علما و مراجع تقليد در آن زمان بود.

انقلاب مشروطه
- تلاش ايرانيان براي ايجاد حكومتي مردمي و بر اساس مشروطه

-زمينه ها و علل آغاز نهضت

الف: علل فكري-فرهنگي:

آگاهي سياسي در جامعه ايران به دليل تلاش فكري روحانيت و روشنفكران افزايش يافته بود. روحانيوني همچون سيد جمال الدين اسدآبادي (1314-1254 ه.ق.)، ميرزاي نائيني (وفات1355 ه. ق.)، شيخ فضل الله نوري، سيد عبدالله بهبهاني (1288 ه.ش.)، سيد محمد طباطبايي (1299 ه.ش.)، سيد جمال الدين واعظ (1326-1279 ه. ق.) و روشنفكراني همچون ميرزا ملكم خان ناظم الملك (1326-1249 ه. ق.)، عبدالرحيم طالبوف (1328-1250 ه.ق.)، و ميرزا فتحعلي آخوندزاده(تولد1226 ه. ق.) در اين ارتباط قابل ذكرند.
ارتباطات فرهنگي با جهان خارج افزايش يافته بود.
انتشار روزنامه ها
مهاجرين پرشمار ايراني كه براي كار به كشورهاي همـسايه ايران مهاجرت مي كردند.

ب: علل سياسي:

نارضايتي مردم از دولت قاجار به خاطر بي كفايتي و ناتواني شاهان و مديران،
فساد حاكم بر دربار،
ساخت سياسي كشور،
نفوذ بيگانگان در ساختار سياسي و ضعف و تسليم دولت در برابر آنان
عقد قراردادهاي استعماري مانند گلستان و تركمانچاي
تحميل كاپيتولاسيون به ايران
حركت موفقيت آميز جنبش تنباكو
شكست روسيه از ژاپن در جنگ 1904 و 1905 و انقلاب اول روسيه در 1905 كه نشان داد ابرقدرت هاي آن دوره مانند روسيه مي توانند در برابر كشورهاي كوچك همچون ژاپن شكست بخورند.

ج: علل اقتصادي

از دست رفتن مناطق حاصلخيز ايران از لحاظ كشاورزي و باغداري از جمله در قفقاز، آسياي مركزي و افغانستان
انحطاط سريع اقتصاد داخلي بدليل اعطاي امتيازات تجاري به بيگانگان
افزايش ماليات در بازار داخلي
ضعيف شدن صنايع داخلي و ارزان ارائه شدن محصولات خارجي
تبديل اكثر اراضي كشاورزي به كشت ترياك به دليل تشويق انگليسيها
قحطي هاي متعدد مانند مشكل نان در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه
كاهش ارزش پول در ايران بدليل ضعف دولت و كاهش ارزش جهاني نقره

د: علل شكست مشروطيت

عوامل خارجي:

اتحاد دولت هاي روسيه و انگليس در مقابل خطر روزافزون آلمان،
تقسيم ايران در قرارداد 1907،
اشغال ايران در جنگ جهاني اول بدست قدرت هاي درگير

عوامل داخلي:

ماهيت كاملا متفاوت نيروهاي مشروطه خواه
ناتواني دولت مركزي
ناامني روزافزون در سراسر كشور

ه: پيامدهاي مشروطه:

مطرح شدن مفاهيمي مانند قانون اساسي، مجلس، آزادي، انتخابات و تفكيك قوا
تجربه مشروطيت در پيروزي انقلاب اسلامي مورد توجه واقع شد.
حفظ وحدت نيروهاي مردم در نهضت هاي بعدي را موجب شد.

فصل سوم

دولت استبدادی شبه مدرن و به قدرت رسیدن رضاخان

الف: چگونگي به قدرت رسيدن رضا خان

پس از تشكيل دولت مشروطه، حكومت مركزي بيمار و ناتوان تنها در تهران وجود داشت.
ايران در خلال جنگ جهاني اول (1918-1914 ميلادي) به اشغال نيروهاي متفقين (انگلستان، فرانسه و روسيه) درآمد.
بروز ناامني، شورش و ياغي گري هاي پراكنده در برخي از نقاط كشور وجود داشت.
در 1917 (1296 شمسي)، بلشويك ها در روسيه بوسيله يك انقلاب، رژيم تزاري را سرنگون كرده و خود به قدرت دست يافتند. اين عده سپس تمام امتيازاتي را كه تزارها در ايران بدست آورده بودند لغو كردند. تنها اراضي وسيع قفقاز كه در دو جنگ ايران و وروس از ايران جدا شده بود، در دستان دولت شوروي روسيه باقي ماند.
دولت انگلستان فارغ از رقابت روسيه در پس از انقلاب بلشويكي، به ايران در اين دوره بعنوان يك كشور داراي منابع نفتي بزرگ نگاه مي كرد. به همين دليل در 1919 (1298ش)، قرارداد موسوم به وثوق الدوله براي تبديل ايران به يك كشور تحت الحمايه را مطرح نمود. اين قرارداد با مخالفت افكار عمومي و دولت هاي خارجي روبرو شد.
استفاده از منابع نفتي ايران، نياز به يك حكومت مقتدر در تمامي ايران داشت. براي اين كار، به يك نفر ديكتاتور جاه طلب براي حفظ امنيت و ثبات مورد نياز بود.
بدين ترتيب كودتاي سوم اسفند 1299 شكل گرفت و سيد ضياء الدين طباطبايي با فشار انگليسي ها نخست وزير شد و رضاخان نيز از احمد شاه فرمان سردار سپه گرفت.
دوره نخست وزيري سيد ضياء پس از 93 روز پايان يافت و رضاخان خود را بعنوان نخست وزير به شاه تحميل كرد.
پس از آن رضاخان انتخابات مجلس را زودتر از موعد برگزار كرد و اكثر طرفداران خود را به مجلس فرستاد.
اين مجلس با تصويب ماده واحده اي سلطنت قاجار را منقرض اعلام كرد.
مجلس موسسان در جوي از اختناق شكل گرفت و در سال 1304 بطور رسمي رضاخان شاه ايران گشت.

ب: سياست خارجي رضاشاه

در ابتداي سلطنت رضاشاه شاهد گسترش روابط ايران و انگلستان هستيم. در سال 1312، امتياز استخراج نفت ايران كه طبق امتياز دارسي 28 سال ديگر از آن باقي مانده بود، توسط رضاشاه لغو و بجاي آن قرارداد جديدي منعقد شد كه داراي همان محتوا بود و تا 60 سال تمديد گرديد. با تصويب اين قرارداد توسط مجلس امكان بازنگري در آن نيز كم شد.
با اتحاد شوروي نيز روابط تا حدي گرم شد. روسها پس از انقلاب اكتبر 1917، بدليل مشكلات داخلي بر آن بودند كه با ايران روابط بهتري از گذشته داشته باشند. به همين جهت در سال 1300 (1921) عهدنامه مودت مابين دو كشور امضا گرديد. از آن پس روابط اقتصادي دو كشور گسترش يافت و تا سال 1310 شوروي اولين كشور از لحاظ حجم روابط تجاري با ايران گرديد. از آن سال با تصويب يك قانون، فعاليت هاي كمونيستي در ايران ممنوع اعلام شد و در سال 1316، 53 نفر از اعضاي يك گروه كمونيستي بازداشت شدند و روابط دو كشور به تيرگي كشيده شد.
آلمان ديرتر از شوروي و انگلستان وارد صحنه سياسي و اقتصادي ايران گرديد. اما سريعا دست بكار شده و با فعاليت هاي مختلف مانند استخراج معادن، تاسيس بانك آلماني، ايجاد راه آهن و اعزام كارشناس به بزرگترين شريك تجاري ايران در سالهاي قبل از 1320 تبديل شد.
اما روابط نزديك رضاشاه با آلمانها، متفقين، يعني كشورهايي كه در جنگ جهاني دوم عليه آلمان مي جنگيدند (انگلستان، شوروي و آمريكا) را خوش نيامد و به همين بهانه در شهريور 1320 ايران را از شمال و جنوب به اشغال خود درآوردند و به سلطنت وي پايان دادند.

ج: زوال اقتدار رضا شاه

رضاشاه سلطنت خود را بر سه پايه ارتش، ديوان سالاري دولتي و دربار متكي نموده بود.
دولت رضاشاه از حمايت نيروهاي اجتماعي برخوردار نبود. مردم مذهبي از سياست هاي ضد مذهبي او متنفر بودند. روشنفكران نيز به تدريج حرص او در جمع آوري پول و مستغلات، هزينه ارتش، تورم و استبداد خشن را شناختند و از او روي برگرداندند.

د: وضعيت سياسي ايران در دهه 20

پس از اشغال ايران و تبعيد رضاخان به آفريقاي جنوبي و جايگزيني محمد رضا پهلوي بجاي او با توجه به ضعف شاه جوان، عرصه سياست ايران ميدان رقابت سه نيروي دربار، مجلس و دولت بود.
به تدريج شاه بر اوضاع مسلط گشت و مجددا به بازسازي و مدرن كردن ارتش پرداخت.

فصل چهارم

سلطنت محمدرضا پهلوی

1-نهضت ملي شدن صنعت نفت

مبارزه عليه انگلستان و در مقياسي وسيعتر از واقعه تنباكو

الف:زمينه ها و علل نهضت:

تلاش دولت بريتانيا و دربار ايران براي تصويب قرارداد الحاقي نفت (مذاكرات گس-گلشائيان)
مخالفت اقليت مجلس برهبري دكتر مصدق در مجلس پانزدهم با اين قرارداد
مخالفت جناح هاي مذهبي به رهبري آيت الله كاشاني با قرارداد نفت
اعتراض به تقلب در انتخابات مجلس شانزدهم و تحصن سياست مداران به رهبري دكتر مصدق در كاخ شاه
ترور عبدالحسن هژير و رزم آرا در اسفند 1329 توسط فدائيان اسلام
تشكيل جبهه ملي متشكل از ليبرال ها، پان ايرانيست ها، سوسياليستها و گروه هاي مذهبي با هدف مقابله با شركت نفت ايران و انگليس.
مهمترين اهداف اعلام شده جبهه ملي نخست عبارت بود از

-حمايت از ملي شدن نفت

-ايجاد حكومت ملي از طريق آزادي انتخابات و افكار

-رشد و توسعه اقتصادي

تجديد انتخابات در تهران و ورود سران جبهه ملي به مجلس
نخست وزيري دكتر مصدق
عكس العمل شديد انگلستان به ملي شدن صنعت نفت و نخست وزيري دكتر مصدق:

-تهديد نظامي

-طرح دعاوي حقوقي در شوراي امنيت ملل متحد و ديوان

دادگستري بين المللي عليه ايران

-تحريم اقتصادي

اقدامات اوليه دولت براي رفع فشارهاي انگلستان:

-بي اثر ساختن دعاوي حقوقي انگلستان در لاهه و نيويورك

-تلاش براي يافتن راه هايي براي فروش نفت و شكست دولت در اين زمينه، حتي آمريكا از خريد نفت ايران سرباز زد.

-تقاضاي وام از آمريكا و عدم دريافت پاسخ مثبت

اقدام اساسي دولت: طرح اقتصاد بدون نفت

-محدوديت واردات

-كاهش قيمت ريال

-افزايش صادرات

-كاهش هزينه ها

-افزايش ماليات

-چاپ اسكناس بقدون پشتوانه

-انتشار اوراق قرضه ملي

قيام سي تير 1331

-انتخابات مجلس هفدهم در ابتداي 1331 و راه يافتن برخي از طرفداران دربار به مجلس شوراي ملي

-استعفاي دكتر مصدق پس از اختلاف با شاه در مورد وزارت جنگ

-انتخاب قوام از طرف مجلس بعنوان نخست وزير جديد در 26 تير 1336

-دعوت آيت الله كاشاني از مردم و حضور آنها در خيابانها در طرفداري از دكترمصدق

-دخالت ارتش و كشته شدن تعدادي از مردم

-عقب نشيني شاه و انتخاب مجدد مصدق بعنوان نخست وزير

ب: علل شكست نهضت ملي ايران

نهضت ملي شدن نفت بدليل ائتلاف طبقات مختلف بخصوص روحانت و روشنفكران موفق شد و در زمانيكه پس از 30 تير 1331 اين ائتلاف شكننده گرديد، نهضت به ضعف گرائيد.
دكتر مصدق حمايت نيروهاي مذهبي را از دست داد و درمقابل سيل دشمنان بي دفاع ماند.
اطرافيان آيت الله كاشاني و دكترمصدق، در سالهاي آخر به اصلي نمودن اختلافات مابين خود پرداخته و از وجود تهديدات نيروهاي طرفدار دربار و انگلستان غافل ماندند.
مداخله خارجي نيز بعنوان مكمل عامل فوق مطرح است.
بحران اقتصادي، فشار مستقيم آنگلستان عليه دولت ايران، عدم همكاري كشورهاي ديگر از جمله آمريكا و اتحاد شوروي براي معامله با ايران نيز مردم را در تنگنا قرار داد.

ج: پيامدهاي نهضت:

ياس عمومي در ميان مردم و بخصوص نخبگان براي حذف ديكتاتوري و حفظ نظام مشروطه سال ها در پس از كودتاي 28 مرداد ادامه داشت.
اتكاي شاه بر سه عامل ساواك، ارتش و درآمد نفت
ايجاد پايه هاي جديد قدرت براي حفظ نظام سلطنتي در پس از كودتاي 28 مرداد:

-استفاده از سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك)

-سركوبي مخالفان از طريق اعدام، شكنجه و زندان هاي مخوف

-تبديل ايران به يك كشور دست نشانده آمريكا در منطقه

-تجديد قراردادهاي نفتي اين بار با كنسرسيومي متشكل از شركت هاي آمريكايي و انگليسي

همراهي دولت ايران با سياست هاي جديد آمريكا در پس از كودتا و بخصوص پس از چند سال، پس از روي كارآمدن جان كندي در آمريكا

نقاط اشتراك حركت هاي انقلابي در ايران:

هريك از آنها نشان دهنده پيوستگي نيروهاي اجتماعي و سياسي كشور در همان زمان است.
در تمام حركت هاي انقلابي در ايران، بسياري از مردم به درخواست رهبران ديني به ميدان آمدند، اگرچه در اين جنبش ها افراد ديگر نيز موثر بوده اند.

2-قيام 15 خرداد 1342

تلاش روحانيان ومردم به رهبري امام در برابر آثار منفي انقلاب سفيد
رهبري حركت هاي مخالف رژيم پهلوي به بخش مذهبي جامعه منتقل شد.
كشتار مردم در قيام فوق، چهره شاه را كه تا آن زمان تقصيرها را به گردن نخست وزيران مي انداخت، افشا نمود.
طرد همه نيروهاي بيگانه از ايران مورد توجه قرار گرفت.
اين قيام نقطه آغاز بازگشت به خويشتن در كشور شد.

1-روند حوادث و رخدادها

الف: مصوبه انجمن هاي ايالتي و ولايتي

با كودتاي 28 مرداد، راه براي ظــهور استبــداد در مخرب ترين و مخوف ترين شكلي كه ايران تجربه كرده است، باز شد.
در 1961 (1339)، جان فيتز جرالد كندي، كانديداي حزب دمكرات به رياست جمهوري آمريكا رسيد. او اهداف خود را پيشبرد حقوق مدني و برنامه هاي اصلاحات اجتماعي معرفي كرد.
با رحلت آيت الله بروجردي در فروردين 1340، مرجعيت مطلق در جهان شيعه از ميان رفت.
در ارديبهشت 1340، علي اميني به نخست وزيري منصوب شد. شعار اصلاحات اداري و اقتصادي بويژه اصلاحات ارضي را با حمايت آمريكائي ها آغاز نمود.
شاه در سفري به آمريكا، به واشنگتن قول داد كه اصلاحات مورد نظر آنان را خود راسا انجام دهد.
اميني در 27 تيرماه 1341 استعفا داد و اسدالله علم به جاي او نشست.
در 16 مهر 1341، دولت علم لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي را به تصويب رساند. واژه اسلام از شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان حذف شده، انتخاب شوندگان قرار بود بجاي بجا آوردن مراسم تحليف با قرآن، اين كار را با «كتاب آسماني» انجام دهند. به زنان نيز حق راي داده شده بود.
امام خميني از علماي طراز اول قم دعوت نمود تا در منزل فرزند موسس حوزه علميه قم گرد هم آيند تا در برابر اقدام دولت تصميم گيري نمايند. ارسال تلگرام به شاه مبني بر مخالفت مراجع با لايحه مزبور، آگاه نمودن علماي ديگر شهرها و جلسات مشورتي هفتگي ميان مراجع از تصميمات اين جلسه بود.
در 22 آبان 1341 اسدالله علم طي تلگرافي به سه نفر از مراجع –به جز امام- موافقت خود را با خواسته هاي آنان اعلام كرد و در آذرماه همان سال رسما اين لايحه لغو شد.
دو هدف از طرح اين لايحه و تصويب آن مد نظر بود:

1-تضعيف روحانيت و تقويت عمال بيگانه: امام احساس مي كرد كه برداشتن شرط سوگند به قرآن براي اعضاي انجمن ها، راه را براي مشاركت بهائيان در حيات سياسي كشور فراهم مي سازد.

2-گسترش بي بند و باري در پوشش اعطاي حق راي به زنان: مخالفت با مصوبه دولت در مورد انجمن هاي ايالتي و و لايتي، مخالفت با آزادي زنان نبود بلكه به گفته امام، “در اين بيست و چند سالي كه كه از كشف حجاب مي گذرد، چه چيزي عايد زن ها شده است؟”

ب: انقلاب سفيد و پيامدهاي آن

در 6 دي ماه 1341، شاه اعلام كرد كه قصد دارد اصول ششگانه اي را به رفراندوم بگذارد. اين اصول كه بعدا به انقلاب سفيد شهرت يافت عبارت بودند از

-الغاي رژيم ارباب و رعيتي

-ملي كردن جنگل ها

-فروش سهام كارخانجات دولتي بعنوان پشتوانه اصلاحات ارضي

-سهيم كردن كارگران در سود كارخانجات

-اصلاح قانون انتخابات

ايجاد سپاه دانش

در 2 بهمن 1341، امام طي اعلاميه اي، رفراندم را تحريم كرده و آن را رفراندوم اجباري ناميد.
شاه براي جلب نظر علماي قم در 4 بهمن 1341 وارد قم شد، اما علما به استقبال او نرفتند و او پس از يك سخنراني تند عليه روحانيت به تهران بازگشت.
در 6 بهمن 1341 رفراندوم مربوط به اصول ششگانه برگزار و بنا بر اعلان دولت بيش از پنج ميليون نفر از جمعيت ايران به آن راي مثبت دادند.
اكثر مقامات خارجي و داخلي به شاه تبريك گفتند.
روحانيون به پيشنهاد امام در ماه رمضان همان سال كه از 8 بهمن شروع مي گشت، از رفتن به مساجد به عنوان اعتراض خودداري كردند.

ج: اعلام عزاي عمومي در فروردين 1342

در 23 اسفند 1341، شاه در سخناني در دزفول از مراجع و روحانيون به زشتي ياد كرده و نسبت به سركوب آنان هشدار داد.
امام در مقابل، جشن هاي نوروز سال 1342 را تحريم نموده و آن را عزاي عمومي اعلام كرد.
در 2 فروردين 1342، در مجلس سوگواري به مناست شهادت امام صادق (ع) در مدرسه فيضيه، ماموران دولت وارد مدرسه شده و با طلاب به زدوخورد پرداختند.
امام در مورد اين حادثه سخنراني ها و اطلاعيه هاي متعددي صادر نمودند.

د: قيام پانزدهم خرداد 1342

ايام محرم آن سال كه مصادف با ماه خرداد بود، موقعيت پرتنشي را ميان رژيم و مخالفان بوجود آورده بود.
از يكطرف ساواك از سخنرانان مذهبي تعهد گرفته بود كه عليه شاه و اسرائيل سخني نگفته و نگويند كه اسلام در خطر است.
از طرف ديگر امام در نشستي با مراجع و علماي قم، پيشنهاد كردند كه در روز عاشورا هر يك از آنان براي مردم سخنراني كرده و در مورد جنايات رژيم پهلوي سخن گويند.
در 13 خرداد 42 (عاشورا) امام خود به مدرسه فيضيه رفتند و حمله ماموران شاه به مدرسه فيضيه در 2 فروردين را به واقعه كربلا تشبيه نموده و ايجاد آن فاجعه را به تحريك اسرائيل خواندند. همچنين ايشان از ترس رژيم در مورد سخن گفتن در مورد اسرائيل اظهار شگفتي كردند.
در 15 خرداد 1342، ماموران رژيم، امام را در منزل مسكوني خود در قم دستگير نموده، به تهران منتقل كرده و سپس در يك سلول انفرادي زنداني و بعدا به يك پادگان نظامي منتقل نمودند.
بدنبال انتشار خبر بازداشت امام، اعتراضات گسترده اي در قم، ورامين، مشهد و شيراز برگزار شد. ماموران نظامي بر روي مردم آتش گشودند، در نتيجه تعدادي از مردم كشته و مجروح شدند. مهمترين برخورد با مردم ورامين صورت گرفت كه با پوشيدن كفن در پشتيباني از امام راهي تهران شده بودند.
دو روز بعد، اسدالله علم در مصاحبه اي عنوان نمود كه امام و برخي ديگر از علما محاكمه و ممكن است اعدام شوند. شاه نيز طي يك سخنراني، فعاليت هاي امام و مردم را به تحريك جمال عبدالناصر رئيس جمهور مصر دانست.
چندروز پس از دستگيري امام، برخي از مراجع و علما به پشتيباني از امام به تهران آمدند.
پس از دوماه بازداشت، در 11 مرداد 1342، امام به منزلي در شمال تهران منتقل و تحت نظر قرار گرفتند.
شاه در 17 اسفند 1342، اسدالله علم را بركنار ساخت و حسنعلي منصور به نخست وزيري رسيد. او از اسلام تمجيد نموده و بر مراحم و عطوفت خاص شاه به مقامات روحاني تاكيد نمود.
در 18 فروردين 1343، امام به قم بازگشتند.
همان روز روزنامه اطلاعات در مقاله اي از همگامي روحانيت با انقلاب شاه و مردم تمجيد نمود. امام در 21 فروردين طي سخناني مطالب روزنامه اطلاعات را بشدت تكذيب نمودند.

ه: كاپيتولاسيون و تبعيد امام خميني

در مهرماه 1343، قانوني از مجلس گذشت كه به نظاميان آمريكايي مامور در ايران و وابستگانشان مصونيت سياسي اعطا مي شد. بطوري كه اگر آنان مرتكب جرمي در ايران مي شدند، بايد مطابق قوانين آمريكا محاكمه مي شدند. اين مورد به كاپيتولاسيون مشهور است.
در 4 آبان 1343، كه سالروز تولد شاه بود، امام طي يك سخنراني، با ذكر آيه انا لله و انا اليه راجعون (استرجاع)، از فروخته شدن استقلال كشور به آمريكا توسط حكومت سخن گفته و دولت و مجلسيان را نوكران آمريكا ناميدند.
امام طي يك اعلاميه نيز تصويب لايحه كاپيتولاسيون را افشا و محكوم نمود و آن را سند بردگي ملت ايران ناميدند.
در 13 آبان 1343، منزل امام در قم محاصره شده و ايشان دستگير و به تهران منتقل شدند و همان روز با يك هواپيماي باري به همراه دو مامور امنيتي به تركيه تبعيد شدند.
مدتي بعد، فرزند امام، حاج آقا مصطفي نيز به همان تبعيدگاه فرستاده شد.
11 ماه بعد، امام از تركيه به عراق منتقل شدند و 13 سال و 5 ماه در آن كشور بسر بردند.

و: از فرجام كاپيتولاسيون تا آغاز بحران

با دريافت خبر تبعيد امام، مردم دست به اعتصاب و تظاهرات زدند.
مراجع و علماي ايران با صدور تلگراف و اعلاميه، ضمن تقبيح تبعيد امام، پشتيباني خود را از اهداف ايشان اعلام داشتند.
در اول بهمن 1343، حسنعلي منصور، نخست وزير توسط محمد بخارايي، يكي از اعضاي هيئت موتلفه اسلامي به اتهام تهيه و تصويب لايحه كاپيتولاسيون ترور و بقتل رسيد. حكم ترور وي توسط آيت الله ميلاني در مشهد تائيد شده بود.
در 21 فروردين 1344، حمله مسلحانه به شاه در كاخ مرمر توسط رضا شمس آبادي، يكي از هواداران امام انجام شد، اما شاه جان سالم بدر برد.
در پس از تبعيد امام، برخي از كساني كه اميد به پيروزي نهضت داشتند و آن را نيافتند، در فكر راه هاي ديگري براي مبارزه با رژيم افتادند. گروه هاي مسلح اسلامي تشكيل شد. علاوه بر هيئت موتلفه اسلامي به مسئوليت حبيب الله عسگر اولادي، حاج صادق اماني و مهدي عراقي، حزب ملل اسلامي نيز توسط حجت الاسلام محمد جواد حجتي كرماني و سيد كاظم موسوي بجنوردي تشكيل شد كه در 24 مهر 1344 توسط ساواك كشف و متلاشي گرديد.
سازمان هاي ديگري نيز همچون سازمان مجاهدين خلق ايران توسط محمد حنيف نژاد، سعيد محسن و علي اصغر بديع زادگان در سال 1344 تشكيل گرديد. همچنين جبهه آزادي بخش ملي ايران (جاما)، توسط حبيب الله پيمان و دكتر كاظم سامي تشكيل شد. سازمان چريكهاي فدايي خلق نيز از تلفيق دو گروه چريكي ماركسيست برهبري بيژن جزني و مسعود احمدزاده در 1349 تشكيل شد و در فروردين 1350 اعلام موجوديت نمودند.
امام در دوره اي كه در عراق بودند، ابتدا تلاش براي تغيير دادن طرز تلقي سنتي حوزه علميه نجف از اسلام داشتند و تلاش براي آشنا ساختن طلاب به ابعاد اجتماعي، سياسي و حكومتي اسلام را در برنامه خود قرار دادند.
امام به مناسبت هاي ديگر از جمله جنگ اعراب و اسرائيل خرداد ماه 1346 (ژوئن 1967)، برگزاري جشن هاي 2500 ساله شاهنشاهي مهر ماه 1350، جشن هاي پنجاهمين سال شاهنشاهي پهلوي 1355 و جشن هنر شيراز در سال 1356 اطلاعيه هاي متعددي صادر نمودند كه در ايران در سطح گسترده اي نشر و توزيع شد.
امام در بهمن 1348، 13 سخنراني در مورد ولايت فقيه نمودند كه اين سخنان بازتاب وسيعي در آن روز داشت. اين مجموعه، دكترين سياسي امام براي تشكيل حكومت اسلامي را نشان مي دهد.

ز: آغاز بحران 56 تا پيروزي انقلاب اسلامي

از 1350 در حاليكه دولت بخاطر بالا رفتن قيمت نفت داراي درآمد و نهايتا قدرت بيشتري شد، اما در عين حال از آزادي خبري نبوده و هرگونه فعاليت اجتماعي با شدت تمام سركوب مي شد.
دو حزب فرمايشي ايران نوين و مردم در سال 1350 در آخرين انتخابات مجلس قبل از انحلال شركت كردند. در 1353، حزب رستاخيز تشكيل شده و هر دو حزب موصوف منحل شدند. امام خميني اين حزب را تحريم نمودند.
گروه هاي زيرزميني، طي جنگ و گريزها بارها پاسگاه هاي پليس را مورد حمله قرارداده و خود نيز كشته مي شدند. حمله به پاسگاه سياهكل (1349)، پاسگاه پليس قلهك (1350)، كشته شدن سپهبد فرسيو دادستان ارتش (1350)، يك سرمايه دار بنام فاتح (1353)، فرمانده گارد دانشگاه صنعتي (1354)، كشته شدن تعدادي از آمريكائي ها از جمله سرهنگ لوئيس هاوكينز (1352)، دو سرهنگ نيروي هوايي (1354)، سه مستشار نظامي آمريكا (1355) از جمله فعاليت هاي گروه هايي بود كه به مشي مسلحانه براي مبارزه با رژيم روي آورده بودند.
دفاعيات خسرو گلسرخي در بهمن 1352 در دادگاه و در پس از دستگيري وي به اتهام تلاش براي قتل فرح پهلوي، عكس العمل شديدي عليه رژيم در افكار عمومي داشت.
امام خميني از تبعيد عراق با نوشته ها، گفته ها و پيام ها مردم را به مقاومت هرچه بيشتر وا مي داشت.
از سال 1973 (1352)، تهران مقر اداره مركزي سيا در خاورميانه گرديد و از همان سال ريچارد هلمز رئيس پيشين سيا سفير آمريكا در تهران گرديد.
در 1355، دوره چهارساله جرالد فورد رئيس جمهور آمريكا از حزب جمهوري خواه پايان يافت. در دوره رقابت انتخاباتي رقيبش از حزب دمكرات يعني جيمي كارتر به موضوع حقوق بشر توجه ويژه نمود.
شاه در انتخابات آمريكا از كانديداي جمهوري خواهان حمايت مالي نمود، اما كارتر در انتخابات آمريكا برنده شد.
در شهريور 1354، شاه در مراسم افتتاح مجلس از نمايندگان خواست تا فرهنگ ايراني را از عوامل بيگانه اي كه در اين فرهنگ راه يافته نجات دهند. مجلس شوراي ملي و سنا در يك اجلاس مشترك در پايان 1354 تصويب كردند كه مبدا تاريخ به آغاز سلطنت كورش بنيانگذار شاهنشاهي هخامنشي انتقال يافته و آغاز سلطنت محمد رضا پهلوي را كه مصادف با 1320 هجري شمسي بود، به سال 2500 شاهنشاهي تغيير دادند.
درباره زمان شروع بحراني كه سرانجام به انقلاب اسلامي منجر گرديد توافقي به چشم نمي خورد. اما مجموعه تحولاتي كه در سال 1356 اتفاق افتاد عبارتند از

-در فروردين 1356، زندانيان سياسي در زندان ها به اعتصاب غذا دست زدند.

-در خرداد 1356، دكتر علي شريعتي پس از تحمل سالها زندان در ايران، در لندن درگذشت.

-در خرداد، سه تن از رهبران جبهه ملي نامه سرگشاده اي خطاب به شاه انتشار دادند.

-جمشيد آموزگار، نخست وزير در شهريور 1356 قول داد كه دولت به آزادي بيان و قلم ارج نهد.

-كانون نويسندگان ايران در مهر 1356 شب هاي شعري در انجمن ايران و آلمان به مدت ده شب ترتيب داد. اين گروه سپس در آبان 1356 در دانشگاه صنعتي جلسات سخنراني تشكيل داد.

-شاه در آبان به آمريكا رفت تا با رئيس جمهور جديد آمريكا ملاقات نمايد. تظاهرات ايرانيان مقيم آمريكا در مخالفت با شاه و مداخله پليس به نفع شاه تمام نشد.

-درآبان 1356، سيد مصطفي خميني فرزند امام بصورت مشكوكي در نجف درگذشت. مجالس ترحيم او در ايران، همراه با تجليل گسترده از امام خميني و همراهي با مبارزات او گرديد.

-و بالاخره در 17 دي ماه 1356، مقاله اي در روزنامه اطلاعات به امضاي مستعار احمد رشيدي مطلق و تحت عنوان “ايران و استعمار سرخ و سياه” منتشر شد. اين مقاله به تمجيد از اصلاحات ارضي و انقلاب شاه و ملت پرداخته و مخالفان انقلاب را حزب توده و مالكان بزرگ دانسته و نهايتا با بكار بردن القاب زشت در مورد امام خميني ايشان را بعنوان همكار خوانين مورد اهانت قرار داده بود.

اولين بازتاب انتشار اين مقاله، در قم در 19 دي ماه 1356 شكل گرفت و مردم در حاليكه شعار عليه حكومت مي دادند، نمايندگي روزنامه اطلاعات و حزب رستاخيز را به آتش كشيدند. ارتش به مردم حمله كرد و تعدادي از مدرسان حوزه علميه كه از شاگردان امام بودند به نقاط مختلف تبعيد شدند.
در 29 بهمن در تبريز در جريان بزرگداشت چهلم شهداي قم، مردم از مسجد بيرون ريختند و سينماها، مشروب فروشي ها و مقر حزب رستاخيز به آتش كشيده شد. ارتش به مردم حمله كرد و ده ها نفر شهيد شدند.
در اربعين شهداي تبريز، در 9 و 10 فروردين 1357 در يزد مجددا اعتراض به رژيم در سطح وسيع انجام گرفت.
در 27 مرداد، شاه تظاهرات مردم را در نطق تلويزيوني خود محكوم كرد و از تمدن بزرگ خود (شاه) در برابر وحشت بزرگ ديگران (احتمالا امام) سخن گفت.
در 28 مرداد سينما ركس آبادان آتش گرفت و بين 400 تا 700 نفر در ميان آتش كشته شدند. انگشت اتهام اوليه دولت به مخالفان نشانه رفت و سعي كرد كه اين اقدام را در راستاي همان وحشت بزرگ كه شاه سخن گفته بود، توجيه نمايد. اما بررسي هاي بعدي نشان داد كه درب هاي خروجي سينما از قبل قفل بودند، نبودن آب در شيرهاي آتش نشاني و توضيحات كارشناسان در مورد كيفيت مواد آتش زا مردم را متقاعد نمود كه اين كار توسط ساواك طراحي و اجرا شده است.
پس از فاجعه سينما ركس دولت آموزگار سقوط كرد.
در 21 رمضان (2 شهريور 1357) مردم برخي از شهرها به تظاهرات عليه حكومت پرداختند.
پس از نماز عيد فطر در 13 شهريور، با سازماندهي روحانيت مبارز تهران، يك راهپيمايي از تپه هاي قيطريه به سمت جنوب خيابان شريعتي برگزار گرديد. در اين راهپيمايي، نيروهاي امنيتي و انتظامي غافلگير شدند.
در 16شهريور روحانيت مبارز تهران مجددا مردم را به راهپيمايي دعوت نمود. پس از اطلاع يافتن از تصميم شاه مبني بر استفاده از ارتش براي سركوبي مردم، اين جامعه طي اطلاعيه اي از مردم خواست كه در تظاهرات شركت ننمايند. اما سيل عظيم مردم از گوشه هاي شهر براه افتاد و در ميدان آزادي به هم پيوست. در قطعنامه پاياني اين راهپيمايي كه توسط آيت الله شهيد بهشتي قرائت گرديد بر رهبري امام در نهضت مردم ايران تاكيد شد. عليرغم تكرار اين موضوع كه راه پيمايي ديگري در فرداي آن روز يعني جمعه 17 شهريور نخواهد بود، اما در ميان مردم اين شعار تكرار مي شد: فردا صبح، 8 صبح، ميدان شهدا
در ساعت 6 بامداد 17 شهريور، رژيم مقررات حكومت نظامي به مدت 6 ماه در شهرهاي تهران، قم، تبريز، مشهد، اصفهان، شيراز، آبادان، اهواز، قزوين، كازرون، جهرم و كرج برقرار كرد. از ساعت 8 صبح مردمي كه براي شركت در تظاهرات به ميدان شهدا (ژاله) آمده بودند، به گلوله بسته شدند و تعدادي از مردم شهيد شدند.
با دستگيري برخي از رهبران روحاني و پنهان شدن برخي ديگر از چهره هاي مذهبي و روحاني، تا چند هفته آثار ياس و نااميدي از يك قيام مردمي در ميان جامعه شكل گرفت. در اين ميان نظر برخي از چهره هاي سياسي روي آوردن به تشكيل گروه هاي مسلح و مقابله با نظام بصورت مسلحانه بود. امام خميني اين تغيير روش را نپذيرفتند.
اعتصاب در صنعت نفت ايران -جايي كه براي نظام پادشاهي بعلت تامين بودجه حياتي بود- از 19 شهريور و از پالايشگاه تهران آغاز شد. دو هفته بعد دامنه اعتصابات به حنوب و پالايشگاه آبادان رسيد.
موج دوم اعتصاب از 28 شهريور 1357، راه آهن، شبكه آب و برق، و بانك ملي را فرا گرفت. موج سوم در 15 مهر با اعتصاب سراسري دانشگاهيان و فرهنگيان به اوج خود رسيد.
در مهرماه و در طي مراسم چهلم شهداي جمعه سياه، وابستگان رژيم به مسجد جامع كرمان يورش بردند و بخشي از مسجد را خراب نمودند.
در همين ماه دولت جديد عراق به رهبري صدام حسين از امام خميني خواست كه يا فعاليت هاي سياسي خود را پايان داده و يا خاك آن كشور را ترك گويد. امام ابتدا به سمت كويت رفتند و پس از امتناع اين كشور از پذيرفتن ايشان، بسوي پاريس پرواز نمودند. در پاريس، امكانات ارتباط با تهران و اتصال به رسانه ها بيشتر مهيا بود.
در 13 آبان بخون كشيده شدن اجتماع دانشجويان و دانش آموزان توسط نيروهاي سركوبگر رژيم در دانشگاه تهران، باعث گرديد تا ده ها تن شهيد و مجروح گردند.
كارگزاران رژيم شاه بتدريج مي خواستند كه خدمت امام برسند. امام شرط ملاقات اينگونه افراد را اعلام استعفاي علني از سمت ها و مسئوليت هاي دولتي دانستند.
راه پيمايي هاي تاسوعا و عاشورا در زماني كه دولت نظامي بر سركار بود، اتفاق افتاد كه بزرگترين راه پيمايي ها در تاريخ ايران بود.
13 دي رابرت هويزر، ژنرال آمريكايي به نمايندگي از طرف دولت آمريكا به ايران آمد. طرح او بعدا مشخص گرديد: شاپور بختيار كه بظاهر چهره اي ملي داشت، به نخست وزيري منصوب شد. شوراي سلطنت تشكيل گرديد و شاه در 26 دي ماه بظاهر براي معالجه رهسپار خارج از كشور شد.
شوراي انقلاب توسط امام خميني شكل گرفت.
عده اي از روحانيون تهران و قم در مسجد دانشگاه تهران بعنوان اعتراض به دولت براي اجازه ندادن به باز شدن فرودگاه براي ورود حضرت امام تحصن نمودند.
در 12 بهمن امام با استقبال بي نظير مردم وارد كشور شدند.
در 16 بهمن، امام حكم نخست وزيري مهندس مهدي بازرگان را صادر كردند.
19 بهمن، جمعي از همافران نيروي هوايي ارتش با امام بيعت نمودند.
در 21 بهمن، امام به مردم دستور دادند كه با ناديده گرفتن مقررات حكومت نظامي در خيابانها حضور داشته باشند.
22 بهمن، دولت بختيار فروپاشيد.

ح- تغيير در روحيه عمومي و وقوع انقلاب

هرچند كه در بين برخي از روحانيون و دانشگاهيان تا قبل از قيام 19 دي 1356، روحيه مبارزه با دستگاه حكومتي وجود داشت، اما از آن پس بود كه مردم عادي به روحيه پرخاشگري و عدم هراس از دستگير شدن و كشته شدن روي آوردند.
دلايل پيدايش، فراگيري، تداوم و شدت روحيه انقلابي از سال 1356 در ميان مردم ايران عبارتست از

-نارضايتي از وضع موجود

-گسترش آرمان وضع مطلوب و بازگشت به خويش

-تكيه نهضت بر آرمان اسلامي و ايدئولوژي تشيع

-قاطعيت و اعتماد به نفس رهبري

-وجود رابطه مقلد و مرجعيت مابين مردم و رهبري انقلاب

-شركت عمومي و همه ساله در مراسم مذهبي مانند عاشورا

-مراسم پياپي بزرگداشت شهيدان مانند شب هفتم و چهلم

-تاثير سياست حقوق بشر كارتر در ايران

-روش هاي مبارزاتي انقلابيون مانند تكبير گفتن بر پشت بام ها، موفقيت در جذب ارتش،….

-عقب نشيني هاي پياپي شاه و دولتمردان رژيم و برخورد انفعالي با نهضت

ط-چند نتيجه

انقلاب اسلامي رهآورد تجربه 4 حركت گذشته مردم ايران بود.
انقلاب زماني بوجود مي آيد كه در جامعه بين حكومت و نيروهاي اجتماعي بطور محسوسي تقابل آشتي ناپذيري بوجود آيد.
سرشت و اقدامات حكومت پهلوي، موثرترين عامل بروز دوگانگي بين حكومت و نيروهاي اجتماعي بود.
آنچه باعث نارضايتي هاي انقلابي مي گردد، تقابل بين محتواي ذهني افراد با واقعيات بيروني است. زماني كه شرايط به حد نااميدي از بهبودي وضع مي رسد، چنين نارضايتي پديد مي آيد.
در مورد ايران، ماهيت استبدادي حكومت، وابستگي به خارجيان، سياست توسعه بدون برنامه و شتاب زده و اقدامات فرهنگي رژيم در مجموع موجبات نارضايتي عمومي را فراهم آورد.

فصل پنجم

تحلیلی بر ساختار دولت پهلوی دوم

1-واكنش قدرت هاي بزرگ در قبال انقلاب اسلامي

استراتژي آمريكا در منطقه خاورميانه در پس از جنگ جهاني دوم چند جنبه داشت:

-تحكيم سلطه آمريكا

-دسترسي به منابع نفتي خليج فارس

-جلوگيري از توسعه طلبي شوروي

-حمايت از امنيت اسرائيل

براي تحقق چنين اهدافي دو كشور در خليج فارس، پايه هاي سياست گذاري آمريكا را تشكيل مي دادند: ايران و عربستان سعودي
در برابر تحولات ايران در سالهاي 1356 و 57، آمريكا در عين حال كه مي خواست از شاه حمايت كرده و راه را براي بروز هرگونه انقلابي بسته نگاه دارد، همزمان اطلاعات و تحليل هاي مقامات واشنگتن در مورد ايران، نادرست و ناقص بود. دو دستگي مابين مقامات وزارت خارجه و شوراي امنيت ملي آمريكا نيز به بي برنامگي آمريكا در برابر ايران مي افزود.
شوروي ها تا سالها مبارزه عليه رژيم پهلوي را به زمينداران و فئودال ها نسبت مي دادند، اما در پائيز 1357 به تدريج نشانه هاي كمتر شدن حمايت كرملين از شاه آشكار شد. آنان شاه را به خود كامگي و بلند پروازي متهم نمودند و حزب توده ايران را به تجديد سازمان فرا خواندند.
چين نيز تا اخرين لحظه از شاه حمايت كرد.

2-ويژگي ها و اقدامات حكومت

الف: سرشت و اقدامات سياسي حكومت پهلوي

1-پايه هاي اقتدار سلطنت پهلوي: حــكومت پهلوي در بعد داخلي بر پنج

ستون عمده قرار گرفته بود: نيروهاي مسلح، ساواك، دربار، ديوان سالاري

و حزب رستاخيز

نيروهاي مسلح: حكومت ايران نمونه اي از يك ديكتاتوري نظامي بود. نيروهاي مسلح و واحدهاي امنيتي عمده ترين نهاد حافظ نظام بودند. ارتش بدليل نقش ويژه در كودتاي 28 مرداد، وظايـــف عمده اي در زندگي اقتصادي و اجتماعي ايران داشت. شاه بر ارتش كنترل داشت. او با تشكيل سازمان بازرسي شاهنشاهي، سرسپردگي ارتش را همواره تعقيب مي نمود و همچنين واحد اطلاعات نظامي به نام ركن 2 هرگونه تحرك در داخل ارتش را سركوب مي كرد. دادگاه هاي نظامي نيز وظيفه محاكمات سياسي را به عهده داشتند. ارتش همچنين در بخش اقتصادي فعال بود. بخش مهمي از بودجه دولت صرف ارتش مي گشت. مثلا در سال 1353، 32% كل بودجه به ارتش تعلق داشت. بخشي از نيروي شاغل كشور جذب نيروهاي مسلح مي گشتند. برخي از صنايع مانند توليد وسائط نقليه، نساجي، مهمات و ديگر تداركات ارتش توسط خود ارتش تاسيس گرديد. در كشاورزي، ايجاد مزارع نمونه توسط ارتش صورت گرفت. ايجاد هر پايگاه نظامي جديد بصورت مستقيم در وضعيت اقتصادي منطقه تاثير مي گذارد.
ساواك: سازمان اطلاعات و امنيت كشور از اواخر 1335 كار خود را آغاز نمود. رئيس ساواك عنوان معاون نخست وزير را داشته و رئيس آن را شاه منصوب مي نمود. در شكل گيري ساواك آمريكا و اسرائيل نقشي عمده داشتند. وظائف اين سازمان جمع آوري و كسب اطلاعات لازم براي حفظ امنيت ملي، كشف جاسوسي و كسب اطلاعات در باره افرادي كه قوانين مربوط به اقدامات ضد سلطنت، مخالفت مسلحانه، جنايات نظامي و حمله به شاه را نقض كرده باشند. به تدريج از سال 42 تا 57، نقش مستقيم بدنه ارتش در كنترل سياسي جامعه كاهش يافته و بخش هاي مشخص همچون دژباني، گارد شاهنشاهي، شهرباني، ژاندارمري، ساواك، ركن 2 و دفتر ويژه نظامي مسئوليت گرفتند. از سال 1350، شهرباني، ژاندارمري و ساواك يك كميته مشترك ضد خرابكاري تشكيل دادند. از آن پس بصورت دائمي در اذهان مردم ترس از دستگيري بخاطر مخالفت با شاه را القا مي نمود. القاي ترس مفرط به تنفر عمومي از ساواك انجاميد. بخصوص آنكه به تدريج اعمال ساواك در شكنجه نمودن و كشتن مخالفان آشكار گرديد. هر 4 تن روساي ساواك از ابتدا تا انتهاي كار اين سازمان كشته شدند. يك نفر يعني تيمور بختيار توسط نيروهاي شاه (1340) و سه تن ديگر يعني پاكروان، نصيري و مقدم توسط دادگاه هاي انقلابي در پس از پيروزي انقلاب اسلامي به اعدام محكوم شدند.
دربار: در برگيرنده فرزندان رضاشاه، همسران و فرزندان آنها، ملكه و مادرش مي گرديد. بخش اعظم درباريان در فعاليت هاي اقتصادي دست داشتند. دارايي هاي دربار از 4 راه بدست مي آمد: اراضي كشاورزي كه توسط صاحبان آنها مكانيزه شده بود. پول نفت كه بخشي از آن به نهادهاي مرتبط با دربار واريز مي گرديد. همچنين تجارت كه با استفاده از وام هاي دولتي، درباريان سرمايه گذاري هاي گسترده اي در بخش خصوصي انجام مي دادند. بنياد پهلوي نيز سالانه 40 ميليون دلار كمك مالي دريافت مي كرد.
ديوان سالاري: دولت در دوره آخر زمامداري محمد رضا پهلوي بشدت فربه گرديد. ظرف 14 سال، ديوان سالاري دولتي از 12 وزير و 150 هزار كارمند به 19 وزير و بيش از 340 هزار كارمند رسيد. شمار استان ها از 10 به 32 استان رسيد.
حزب رستاخيز: ابتدا شاه به نظام دو حزبي كه هر دو حزب به او وفادار باشند معتقد بود، اما در سال 1353 هر دو حزب ايران نوين و مردم را منحل نموده و حزب رستاخيز را بعنوان تنها حزب فراگير اعلام نمود. اين حزب به سرعت بدنبال پذيرش اعضا براي ايجاد يك سازمان گسترده براي جايگزيني دولت تك حزبي بجاي ديكتاتوري نظامي بود.

2-روش هاي استفاده نادرست شاه از قدرت: در زمان شاه تصميمات مهم مانند انتصاب و بركناري نخست وزير، وزرا، استانداران و فرماندهان نظامي بوسيله او گرفته مي شد. در عين حال زماني كه او نياز به تغيير داشت، گناه بي كفايتي و عدم مديريت را به گردن نخست وزير و يا وزرا مي انداخت و با زنداني نمودن آنها سعي در مبرا نمودن خود از رفتارهاي نادرست داشت.

3-استخدام و كنترل نخبگان: در زمان محمد رضا شاه، حدود 40 خانواده ويژه كه از نظر سياسي و اقتصادي نيرومند بودند وجود داشت. روش هاي كنترل نخبگان شامل مجازات براي نخبگان خطاكار، تغيير متناوب افراد براي جلوگيري از بروز حمايت از آنان در جامعه، ايجاد تفرقه مابين آنها و عدم امنيت شغلي براي آنان بود.

4-روابط خارجي: مهمترين ويژگي حكومت پهلوي وابستگي آن به بيگانگان بود.

رژيم شاه عميقا در جنبه هاي مختلف سياسي، اقتصادي و نظامي به آمريكا و ساير كشورهاي غربي پيوند خورده بود.
آمريكا در پس از جنگ جهاني دوم و تشديد جنگ سرد مابين آمريكا و شوروي، كمك هاي سياسي، نظامي و اقتصادي خود را به سوي ايران روانه ساخت.
پيمان نظامي آمريكا و ايران در 1326 (1947) براي رشد كارآيي ارتش ايران، و ورود ايران به پيمان بغداد كه يك پيمان نظامي مابين آمريكا، انگلستان، افغانستان، عراق و تركيه بود از جمله فعاليت هاي همگرايانه ايران و آمريكا بود.
ايران با پاكستان، تركيه، انگلستان و آمريكا در 1334(1955)، سازمان پيمان مركزي (سنتو) را بوجود آورد كه براي دفاع از سه كشور تركيه، پاكستان و تركيه در برابر اقدامات شوروي بود.
بر اساس دكترين نيكسون، ايران به ژاندارم منطقه تبديل شد. بر اساس اين دكترين بهره گيري از قدرت هاي منطقه اي براي حمايت از منافع آمريكا در برابر تهديد شوروي ايران را به مهمترين پايه سياست هاي آمريكا در خليج فارس تبديل نمود.
تصويب و اجراي طرح مصونيت قضايي اتباع آمريكايي در ايران، ورود هزاران متخصص نظامي آمريكايي و سلطه آنها بر ارتش ايران، مداخله ارتش ايران در استان ظفار عمان، ارسال تجهيزات نظامي از سوي ايران به مراكش، اردن و زئير، درگيري نظامي ايران در سومالي، تامين سوخت اسرائيل، همكاري با رژيم نژادپرست آفريقاي جنوبي و… بخش هايي از همكاري ايران در جهت حفظ منافع آمريكا در جهان بود.

ب: سياست ها و اقدامات فرهنگي حكومت

با روي كار آمدن رضا شاه، مبارزه با مذهب و شعائر آن جزو اصول رسمي حكومتي شد. كشف حجاب و ممنوع كردن پوشيدن لباس بومي و ممانعت از برگزاري مراسم مذهبي از جمله اين فعاليت ها بود.
اقدامات ضد مذهبي در دوره محمد رضا نيز در قابل فعاليت هايي نظير تلاش حزب رستاخيز براي نشان دادن شاه همچون رهبر معنوي، تغيير مبداء تقويم تاريخ از هجرت رسول گرامي به پادشاهي 2500 ساله، گسترش مراكز فساد و جذب و تشويق فعاليت هاي مبتذل مانند آنچه كه در جشن هنر شيراز و در كيش انجام مي پذيرفت.

ج: سياست ها و اقدامات اقتصادي حكومت

ايران كشوري كم آب است كه 55% آن را سرزمين هاي خشك و غير قابل استفاده، 30% جنگل و مرتع و 12% قابل زراعت تشكيل مي دهد. در آن زمان تنها در 6% اراضي ايران بطور دائم كشت مي شد.
تا قبل از اصلاحات ارضي، بدليل تسلط ارباب بر 4 عامل از 5 عامل زمين، آب، حيوان، بذر و نيروي كار، 80% از محصول به ارباب تخصيص مي يافت.
ايران تا سال هاي آغازين دهه 1340 در مواد غذايي خودكفا بود. تغيير شيوه زندگي قبائل كوچ نشين، بالا رفتن مصرف مواد غذايي در سايه افزايش بهاي نفت و مهاجرت گسترده روستائيان به شهرها موجب وابستگي كشور به واردات شد.
اصلاحات ارضي نتوانست در بازدهي و ازدياد توليد كشاورزي در ايران موثر افتد، هرچند كه از لحاظ سياسي توانست نفود مالكان عمده را كم نمايد.
در بخش صنعت، عليرغم ازدياد درآمدهاي دولت بدليل بالا رفتن قيمت نفت، توسعه صنعتي به معناي واقعي كلمه انجام نپذيرفت.
در دهه هاي 40 و 50 سرمايه گذاري هاي كلاني در بخش صنعت انجام پذيرفت. نيمي از كل سرمايه گذاري هاي صنعتي در اين سالها توسط دولت انجام پذيرفت. بقيه را نيز بانكها با تسهيلات ويژه، سرمايه در اختيار بخش خصوصي قرار مي دادند. همچنين دولت به كالاهايي كه از خارح وارد مي شد، ماليات هاي سنگين مي بست و توليدات داخلي از معافيت هايي استفاده مي نمودند. زيربناهاي اقتصادي همچون راه ها، بنادر، نيروگاه ها و پالايشگاه ها نيز توسط دولت ساخته مي شد.
در همان حال شاه به اعلام سياست هاي جاه طلبانه اي همچون مسكن ارزان، آموزش رايـگان، ايجاد اشتغال و بهبـتود وضع كاركنـــان مي پرداخت كه سطح توقع عمومي را بالا مي برد.
آزاد كردن پولهاي ناشي از گران شدن بهاي نفت، بالا رفتن هزينه سرمايه گذاري به سبب كمبود امكانات بنادر و انبارها، افزايش بهاي زمين و مسكن، استخدام بيگانگان بدليل كمبود نيروي انساني ماهر و افزايش پرشتاب دستمزدها جامعه را در تورمي شديد فروبرد و زمينه نارضايتي عمومي را فراهم ساخت.

فصل ششم

مخالفان دولت پهلوی

1-ويژگي ها و اقدامات مخالفان رژيم

الف: نيروهاي فكري-سياسي تا قبل از كودتاي 28 مرداد

حزب توده در دهه 1320 از اجتماع تشكل هايي مانند حزب سوسيال دمكرات، حزب كمونيست ايران و گروه 53 نفر به رهبري محمدتقي اراني پديد آمد. در پي فعاليت هاي منافقانه اين حزب در جريان نهضت ملي شدن نفت در ايران (طرفداري از شوروي و دادن امتياز نفت شمال به اين كشور) و دستگيري برخي از اعضا، پس از كودتاي 28 مرداد اين حزب نقشي فعال در صحنه سياسي ايران نداشت.
جبهه ملي، ائتلافي از احزاب و جريان هاي سياسي مختلف از چپ تا راست و از مذهبي تا غير مذهبي بود. اما هسته اصلي اين جبهه بر تفكرات دكتر مصدق تاكيد داشت و اكثرا طرفداران او تشكيلات حزب را در دست داشتند.
تشكل هاي مذهبي در قبل از 28 مرداد شامل مجمع مسلمانان مجاهد برهبري آيت الله كاشاني، فدائيان اسلام برهبري نواب صفوي و انجمن هاي اسلامي بودند.

ب: نيروهاي فكري-سياسي پس از 28 مرداد

جبهه ملي دراوائل دهه 1340 محددا در صحنه سياسي ايران حضور يافت و سپس ضعيف گشته تا در سال 1356 اعلام نمود كه تشكيلات جبهه را سازماندهي خواهد نمود.
حزب توده نيز در پس از كودتا تا سال 57 به دلايلي همچون رخنه كردن ساواك در تشكيلات آنها، بهبود روابط رژيم شاه با اتحاد شوروي و انشعابات متعدد از صحنه كنار رفت.
در پي عملكرد ناموفق حزب توده، گروهي از اعضاي سازمان جوانان حزب توده از اين حزب جدا شده و برهبري بيژن جزني گروه جديدي را پايه گذاري نمودند كه به ايدئولوژي ماركسيسم لنينيسم اعتقاد داشت. در 19 بهمن 1349، اين گروه به پاسگاه ژاندارمري سياهكل حمله كرده، اما دو تن از آنان در درگيري با نيروهاي نظامي كشته و 7 تن ديگر اعدام گشتند. اين گروه به همراه گروه ماركسيست ديگري در 1350، سازمان چريك هاي فدايي خلق را به وجود آوردند. آنان سپس تيمسار فرسيو رئيس دادرسي ارتش را كشتند.
برخي ديگر از جوانان كه در سالهاي پس از 1342 به اين نتيجه رسيده بودند كه شيوه مبارزات بايد از روش سياسي به نظامي تغير يابد، سازمان مجاهدين خلق ايران را بنا نهادند. آنان درابتدا تحت تاثير نهضت آزادي و انديشه هاي آيت الله طالقاني و مهندس بازرگان بودند، اما به تدريج انديشه هاي آنان از مباني اسلامي دور شده و به ماركسيسم نزديك شد. ابتدا در اقتصاد، نظريات كمونيستي را مد نظر قرار دادند و سپس علم مبارزه را در ميان افكار ماركسيستي يافتند. با كشته و اعدام شدن رهبران و كادر اوليه سازمان، به تدريج اسلام از سازمان رانده شد تا در 1354 و پس از شهيد شدن محيد شريف واقفي با انتشار بيانيه تغيير ايدئولوژيك، سازمان رسما ماركسيسم را ايدئولوژي رسمي خود معرفي نمود.
هيئت هاي موتلفه اسلامي، برآيند هيئت هاي متعدد مذهبي بود كه امام خميني را بعنوان رهبر نهضت در جريانات 15 خرداد قبول داشتند. با هدف سرنگونگي سلطنت پهلوي و برقراري حكومت اسلامي، اين تشكل فعاليت خود را آغاز نمود و منصور نحست وزير شاه را در 1343 ترور كرد. سه ركن كميته مركزي، شوراي روحاني و كميته نظامي در اين تشكل وجود داشت.
حزب ملل اسلامي در اوائل 1340 با تاكيد بر اسلام و همبستگي ملل اسلامي پا به عرضه وجود گذاشت. اين حزب بدنبال راه اندازي تشكيلات مخفي و جنگ مسلحانه بود. ساواك در 1344 همه اعضاي آن را دستگير كرد.
نهضت آزادي از مشاركت برخي از بازماندگان جبهه ملي در 1339 با نيروهاي مذهبي و بخصوص همكاري مهندس مهدي بازرگان، دكتر يدالله سحابي و آيت الله طالقاني بوجود آمد. حوزه نفوذ اين جريان در ميان تحصيل كردگان و دانشگاهيان بود. پس از بهمن 1341 و مخالفت نهضت ازادي با انقلاب سفيد، رهبران اين نهضت دستگير و روانه زندان شدند.
روحانيت مبارز، نام مجموعه اي از روحانيون بود كه وجه مشترك آنان طرفداري از امام در جريانات سال 1342 بود. اين گروه با آنكه تشكسلات منسجم در ابتدا نداشت، اما با بهره گيري از شبكه گسترده مساجد، تكيه ها و مراسم ديني ارتباط نزديكي با مردم داشت. از 1355 با راه اندازي تشكيلات روحانيت مبارز تهران، فعاليت اين گروه از روحانيون عليه رژيم شديدتر و علني تر شد. آنان جزو اولين كساني بودند كه اعلاميه هايي در انتقاد از رژيم و دعوت از مردم به راه پيمايي با اسم و امضاي خودشان منتشر نمودند. روحانيت مبارز تهران نقش اساسي در شكل گيري فضاي انقلابي، بسيج مردم و پيروزي انقلاب اسلامي داشت.
دكتر علي شريعتي، در سالهاي قبل از پيروزي انقلاب، يك موج فكري قوي در ميان جوانان براه انداخت. او اسلام را بعنوان يك ايدئولوژي مبارزه كه توانايي ايجاد عدالت احتماعي در جامعه دارد معرفي نمود. او بيشتر به اشاعه افكار اسلامي مي پرداخت و خود به هيچ يك از گروه هاي مخالف رژيم در آن زمان تمايل نشان نداد. او با سخنراني هايش در دانشگاه ها و حسينيه ارشاد و نوشته هايش سهم بزرگي در آشنا ساختن مردم با بخش هاي اجتماعي و سياسي اسلام داشت. ساواك او را دستگير و پس از دو سال با استفاده از نامي ديگر به لندن رفت و در 1356 ديده از جهان فروبست. از او 200 كتاب، سخنراني و مقاله بحا مانده است كه خود وي در وصيتي كار تصحيح و وتنقيح آن را به محمد رضا حكيمي سپرد. اما در دوره انقلاب كتابهاي او با تيراژ ميليوني بدون تصحيح مجدد چاپ و در ايران و ديگر كشورها منتشر گرديد.
آيت الله مرتضي مطهري، طرح گسترده معارف اسلامي و نقد و رد انديشه هاي مادي و التقاطي را مهمترين رسالت خود مي دانست. او از اولين روحانيوني بود كه از حوزه علميه به دانشگاه آمد و از 1332 علاوه بر تدريس با مجامع اسلامي و روشنفكري از جمله انجمن هاي اسلامي دانشگاه ها در ارتباط بود. در دهه 50 كه تفكرات ماركسيستي بعنوان تنها راه مبارزه با رژيم مطرح بود، او با نگارش كتاب و ايراد سخنراني به اشكالات انديشه ماركسيستي و اختلافات جدي اسلام با اين انديشه پرداخت و از همان زمان مورد انتقاد گروه هاي التقاطي قرار گرفت. در سالهاي قبل از انقلاب او نقش اساسي در هماهنگي مابين گروه ها و شخصيت هاي مخالف رژيم و ارتباط با امام خميني داشت. بالاخره در 1359 توسط افراد يكي از گروه هاي افراطي ترور گشته و شهيد شد.

فصل هفتم

زندگی و اندیشه امام خمینی

امام روح الله موسوي خميني در 30 شهريور 1281 در خمين بدنيا آمد او در 1289 به حوزه علميه اراك راه يافت و پس از آن بدليل مهاجرت آيت الله شيخ عبدالكريم حائري به قم، به اين شهر رفت. علاوه بر گذراندن دروس سطح، فلسفه، عرفان و رياضيات را نيز آموخت. در دوره مرجعيت آيت الله العضمي بروجردي، امام به تدريس دروس اشتغال داشت و بعدها نيز تدريس را رها ننمود.
امام در زندگي خود شاهد تحولات دوران مشروطيت، ديكتاتوري رضاخان، ورود نيروهاي متفقين به ايران، نهضت ملي شدن صنعت نفت، كودتاي 28 مرداد و تسلط آمريكا به ايران در پس از آن بود.
از لحاظ سياسي، امام در اولين كتاب خود بنام كشف اسرار كه در پاسخ به كتابي بنام اسرار هزار ساله نوشتند، ضمن حمله شديد به رضاشاه، به طرح اجمالي ولايت فقيه پرداختند. عناصر اساسي انديشه سياسي امام، در كتاب ولايت فقيه كه مجموعه اي از سخنراني هاي ايشان در 1348 است، منعكس است. او معتقد است

-سلطنت بطور اساسي و بنيادي محكوم است.

-قوانين اسلام شامل همه دستورها و احكامي است كه بشر براي سعادت و كمال حود نياز دارد.

-اسلام به سبب مرام هاي انحرافي در خطر جدي است و علما وظيفه دارند كه اسلام را از انحراف ها پاك سازند.

روش هاي مبارزاتي امام در جريان مبارزه عليه رژيم پهلوي عبارت بودند از:

-اعتقاد به حركت و بسيج مردمي، ايشان به نقش كليدي مردم در سرنگوني نظام شاهنشاهي اعتقاد داشتند و همواره بصورت مستقيم با آنان سخن مي گفتند.

-برخورد قاطع و اعتماد به نفس كامل، امام در جريان انقلاب پيوسته وعده پيروزي مي دادند.

-جذب نيروهاي مسلح، امام باور داشت كه بدنه ارتش به مردم مسلمان ايران تعلق دارند.

-عدم همگرايي با حريان هاي انحرافي، امام به گروه هاي وابسته به بيگانگان هرگز نزديك نشد.

-شناخت و خنثي سازي توطئه ها، بعنوان مثال ايشان با شناخت برنامه رژيم براي سركوب مردم از مردم ايران خواست كه در بعدازظهر 21 بهمن 1357 در خيابان ها باقي بمانند.

فصل هشتم:

آرمان ها، دستاوردها و آسيب شناسي

انقلاب اسلامي ايران

آرمان هاي انقلاب اسلامي

آرمان هاي انقلاب اسلامي را از خلال شعارهاي مردم در دوران پيروزي و پيامهاي رهبران سياسي و فكري بخصوص امام خميني مي توان شناخت.
اين آرمان ها عمدتا در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران آمده است.

الف: آرمان هاي فرهنگي و اجتماعي

ايجاد محيط مساعد براي رشد فضائل اخلاقي بر اساس ايمان و تقوا
مبارزه با مظاهر فساد و تباهي
بالا بردن سطح آگاهي هاي عمومي
آموزش و پرورش رايگان
تقويت روح بررسي، تتبع و ابتكار و تشويق محققان
رفع تبعيضات ناروا و ايجاد امكانات عادلانه براي عموم
ايجاد نظام اداري صحيح
تامين حقوق همه جانبه افراد
توسعه وتحكيم برادري اسلامي
تدوين قوانين و مقررات مدني
برقراري حقوق مساوي براي مردم بدون توجه به قوم، قبيله، رنگ و نژاد
برخورداري از تامين اجتماعي
آزادي هاي اجتماعي

ب: آرمان هاي سياسي

براندازي نظام سلطنتي و ايجاد حكومت مستقل
اداره امور كشور بر اساس شورا و دعوت به خير
نفي هرگونه ستم گري، ستم كشي، سلطه گري و سلطه پذيري
امنيت داخلي و نفي تفتيش عقايد
آزادي نشريات، مطبوعات، اجتماعات و راهپيمايي ها
اتكاء به آراي عمومي در اداره كشور
طرد كامل استعمار و جلوگيري از نفوذ اجانب
محو هرگونه استبداد، خودكامگي و انحصارطلبي
تقويت كامل بنيه دفاع ملي
تنظيم سياست خارجي كشور
ايجاد روابط صلح آميز با دول ديگر
حمايت از مبارزه حق طلبانه مستضعفان در برابر مستكبران

ج: آرمان هاي اقتصادي

جلوگيري ازغارت بيت المال توسط خاندان شاه
حفظ ذخائر زيرزميني
تلاش در راه پيشرفت تكنولوژيك
استقلال و خودكفايي اقتصادي
تامين خودكفايي در علوم و فنون
پي ريزي اقتصاد صحيح و عادلانه
ريشه كن كردن فقر و محروميت
تامين نيازهاي اساسي مردم
تامين شرايط براي اشتغال
تنظيم برنامه اقتصادي كشور به نوعي كه هر فرد بتواند علاوه بر تلاش شغلي، فرصت براي خودسازي و افزايش مهارت و ابتكار داشته باشد.
عدم اجبار افراد به كار معين و جلوگيري از بهره كشي
منع اضرار به غير، انحصار، احتكار و ربا
منع اسراف و تبذير
جلوگيري از سلطه اقتصادي بيگانه بر اقتصاد كشور
تاكيد بر افزايش توليدات كشاورزي و صنعتي
عدالت اقتصادي و كم كردن فاصله طبقاتي
رسيدگي به روستاهاي كشور و محرومين زدايي از آنها

دستاوردهاي انقلاب اسلامي

دستاوردهاي انقلاب اسلامي، همان آرمان ها و اهدافي هستند كه بصورت كلي و يا جزئي تحقق يافته اند.

الف: دستاوردهاي فرهنگي و اجتماعي

به وجود آمدن محيطي مناسب جهت رشد كمالات اخلاقي
زدودن مظاهر فساد از عرصه جامعه
ارتقاي نسبي سطح آگاهي هاي عمومي
مبارزه با بي سوادي
امنيت اجتماعي و قضايي
رواج ادبيات انقلابي ديني
افزايش و رشد مطبوعات و نشريات
اسلامي كردن مقررات مدني، جزايي و اقتصادي
احياي تفكر ديني
هماهنگي بين تعهد و تخصص
همكاري حوزه و دانشگاه
افزايش ظرفيت دانشگاه ها
مردمي شدن قواي مسلح و ايجاد بسيج
معرفي الگوي زن مسلمان
خودباوري فرهنگي در كشورهاي اسلامي و جهان سوم
تاثير بر نظريات علوم اجتماعي و تئوري پردازان انقلاب

ب: دستاوردهاي سياسي

براندازي حكومت شاهنشاهي و رفع ستم از ملت ايران
استقرار نظام جمهوري اسلامي
شكل گيري تشكل هاي سياسي مختلف و شفاف شدن مواضع
استقلال سياسي و كوتاه شدن دست ابرقدرت ها
پيوند دين و سياست
رشد سياسي و آگاهي هاي عمومي
شكست ابهت غرب و شرق
تجديد حيات سياسي اسلام
مبتني كردن سياست خارجي و ارتباط با ديگر دولت ها بر اساس اصول اسلامي و سياست نه شرقي، نه غربي
صدور پيام انقلاب و حمايت از نهضت هاي آزادي بخش

ج: دستاوردهاي اقتصادي

گرايش به صادرات غير نفتي بجاي صادرات نفتي
توجه به روستاها
توسعه ارتباطات، راه ها و بنادر
تقويت زيربناهاي توسعه مانند تربيت نيروي انساني ماهر
توسعه صنايع مختلف از جمله انرژي

آسيب شناسي انقلاب اسلامي ايران

واژه آسيب شناسي از علوم پزشكي به علوم اجتماعي وارد شده و به معناي مطالعه علل بيماري و عوارض و علايم غير عادي مي باشد.
منظور از آسيب شناسي انقلاب، بررسي موانع داخلي و خارجي روياروي انقلاب اسلامي ايران در ابعاد فرهنگي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي است.
آفات، پديده هاي دروني و موانع، پديده هاي بيروني اند كه روياروي انقلاب قرار مي گيرند.

الف: آسيب شناسي فرهنگي و اجتماعي

نفوذ انديشه هاي بيگانه
تغيير جهت دادن انديشه ها
تجدد گرايي افراطي در برابر تمسك به اسلام
جدايي حوزه و دانشگاه
دنياطلبي و اشتغال به زينت هاي دنيايي
بوروكراسي مفرط و فساد اداري و اجتماعي
حاكم شدن روحيه ريا و تملق بجاي اخلاص و ايثار
اشاعه فساد، فحشا و ارتشاء
تاثير پذيري از جنگ رواني و تهاجم فرهنگي
بحران هويت اجتماعي بخصوص مابين جوانان و نسل هاي پس از انقلاب
فرار مغزها

ب: آسيب شناسي سياسي

ناتمام گذاشتن آرمان هاي نهضت
ابهام در برنامه ريزي و سياست گذاري براي آينده
رخنه فرصت طلبان
تفرقه و درگير شدن در گرداب اختلافات داخلي و استفاده نكردن از نيروهاي مردم
شفاف نبودن مواضع گروه ها، افراد و جناح ها در سطح جامعه
بي تفاوتي مردم نسبت به سرنوشت كشور
ايجاد ترديد در آرمان هاي انقلاب
در خطر قرار گرفتن امنيت مظلومين، عدم امنيت حقوقي، سياسي و حيثيتي مردم
جدي نگرفتن تخصص در امر حكومت و سياست
بروز ابهامات و چالش ها در سياست خارجي
بازگشت استعمار به طرق آشكار و پنهان

آسيب شناسي اقتصادي

وابستگي اقتصادي به قدرت هاي بيگانه
نداشتن برنامه هاي بلند مدت و كوتاه مدت براي رشد اقتصادي و توسعه كشور
عدم توجه به بحران هاي اقتصادي ناشي از روند توسعه
عدم وجود فرهنگ كار و انضباط اجتماعي
رانت گرايي
جدا شدن مردم از برنامه هاي دولت در طرح هاي سازندگي
افزايش فاصله طبقاتي

سال ساخت	1386
ناشر	دانشگاه صنعتی شریف
موضوع	تاریخ , مذهب
قطع	کتاب الکترونیکی
نویسنده	دانشگاه صنعتی شریف
نوع جلد	.DOC , کتاب الکترونیکی