بند ماهي بازان در اراضي شهر تاريخي دستوا و به منظور بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده است. اين بند با شماره 4207 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

معماری:

بند ماهي بازان محققاً براي بالا آوردن فشار آب و بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده است ورشته سنگي وسط دره ي مصنوع را طوري مرمت كرده اند كه در هر كجا حفره اي يا سنگ غير مقاومي بوده آن را گرفته و تبديل به صخره و ديوار مقاومي در برابر فشار آب نموده اند وبر فراز آن ديواره هايي براي جلوگيري از آب ساخته اند كه اكنون دو قسمت اين ديوارها باقي مانده است يك قسمت تقريبا در منتهي اليه بازوي شرقي رودخانه كه ديواري است مركب از دو قطعه موازي به ارتفاع 5/1متر پابرجاست وقسمت ديگر آن تقريبا در اواسط بند است و مركب از سه ديوار موازي است كه بستر رودخانه را بطور عمودي قطع مي كنند وسه مجراي آب آنها را از يكديگر جدا مي سازد و ارتفاع تقريبي ديوارها كمابيش بين 2تا 4متر باقي مانده است. در اوائل بند يعني در منتهي اليه غربي بند آثار چند كانال كوچك كه به صورت يك جوي با عرض نيم متر در سنگ بريده اند باقي است و پيداست با توجه به آثاري كه چند قدم پايين تر از اين قسمت و در جنوب آن واقع است اينجا سدي به فرم سدهاي نعل اسبي بوده كه دو انتهاء آن كوتاه ساخته مي شده تا فشار جانبي آب ابتدا و انتها سد را بيشتر ازساير قسمت ها تحت فشار قرار ندهد وموجب شكستن آن نگردد.

نقشهايي ايجاد شده توسط آب بر روي تخته سنگ

كه اين ابداع و تمهيدات براي افزايش مقاومت سد در جلگه خوزستان بي سابقه نيست و نمونه هاي از آن در بند بهمن دشت بزرگ بلوك عقيلي قابل مشاهده است.

در طول سد آبراهه هايي كه معلوم است جاي دريچه و محل ريزش آب سد به قسمت سفلاي آن بوده قابل مشاهده است.

سبك معماري سد شبيه سدهاي ساساني ست كه مانند بيشتر سدهاي منطقه هم براي انباشتن آب و هم براي عبور و مرور مورد استفاده قرار مي گرفته است و از روي آن مي توانستند از شهر يا منطقه دستوا به منطقه ديگر آمد و شد نمايند.

در كتاب فن و آبياري پل عظيم خدا آفريد در اهواز و پل بند خدا آفرين در شوشتر ذكر مي شود.

معرفی:

برخي از مورخين احتمال مي دهند اراضي معروف به ماهي بازان همان مكان قديمي شهر دستووا بوده كه شامل آثاري از دوره هاي اليمائيد، پارت و ساساني است و مدارج پيشرفت و تمدن را تا صدر اسلام طي نموده و از آن پس شايد به علت خراب شدن سد اصلي و آمدن سيل بصورت ويرانه اي در آمده و متروك گشته و تا كنون نيز مسكون نگرديده است.

منطقه ماهي بازان يا شهر دستوا از شمال به جنوب به طول 2 كيلومتر و از مشرق به مغرب در همين حدود حد فاصل بين دو رودخانه گرگر و داريون مي باشد.

رودخانه گرگر كه در اثر تغيير مسير، قسمت مهم آثار ماهي بازان را ويران نموده است احتمالا در اثر همان طغيان اوليه تغيير مسير داده و بيش از 500متر از محل اوليه در حاشيه اراضي ماهي بازان جلو رفته ودر نتيجه اين قسمت از آثار باستاني طعمه طغيان رودخانه شده و از بين رفته است.

بعد از جلگه دستوا در كنار شهر شوشتر و پس از بقعه علي كامديده ،در عرض يك دره ي گلين كه پيداست با دست ساخته شده و حفاري كرده اند تا مجراي رودخانه وبستر رود متناسب با فشار آب بوجود آيد، بقاياي يك بند قديمي باقي مانده است كه در زبان مردم شوشتر به بند ماهي بازان شهرت گرفته و سالخوردگان آن شهر آن را بند خدا آفرين هم مي نامند.

انتخاب اين محل و بريدن تپه ها به منظور هموار ساختن بستر رودخانه خروشان خود از عجايب كار آدمي است و قابل توجه است كه يك رشته سنگي محكم سرتاسر عرض بستر رودخانه را در برداشته وبرروي اين رشته سنگي محكم طبيعي، بنيان سد را گذاشته اند.

در تحفة العالم وجه تسميه خدا آفرين را اينگونه شرح مي دهد: در گذشته هر بنايي كه ساختمان آن از صخره هاي طبيعي سطح زمين بود، خدا آفرين ناميده مي شد.

متون تاریخی

-تذكره شوشتر تاليف سيد عبدالله جزايري

در يك فرسخي شهر بندي است خدا آفرين از سنگ خارا كه شكارگاه ماهي است مشهور به بند ماهي بازان و در اطراف آن آثار چرخاب بسيار است.

-تحفة العالم مير عبداللطيف خان شوشتري، صفحه 64

پايين تر در يك فرسخي شهر بندي است از سنگ خارا، خدا آفرين مشهور به بند ماهي بازان كه صيادان در آنجا شكار ماهي كنند و در اطراف آن آثار چرخابها نمايانند و آسياها تا حال هستند كه در طغياني آب سيل كه آسيابهاي شوشتر زير آب مي مانند مردم به آسيابهاي ماهي بازان آرد كنند و به سبب ارتفاع آن بند و آسيابها، آب سيل به آنها نمي رسد.

خانه تاریخی شوشتر(امين زاده) در دوران قاجارتوسط شخصي بنام امين زاده ساخته شده است. این خانه كه در سال 78 به شماره 2446 درفهرست آثار ملي به ثبت رسيده، يكي از بناهاي شاخص در بافت قديمي شوشتر است. خانه تاریخی شوشتر در قسمت”نعمت خانه” و محله كوره شوشتر واقع شده و سازه آن سنتي و ازمصالحي چون سنگ، آجر و گچ تشكيل شده است. اين بنا داراي تزيينات بسيار زيباي آجرو سنگ شامل گچبريهاي مشبك و حجاري بر پيشاني ايوانها در ضلع جنوبي، ستونهاي آجري تزييني در اطراف وروديها و در دو ضلع شرقي و غربي و خوون چيني‌هاي آجري كه تمام پيكره نماي خانه را در برگرفته است. خانه تاریخی امین زاده در چهار طبقه شامل شوادان، شبستان، همكف و طبقه اول است كه به روش دور ساز و ايوان مركزي شوادي ساخته شده است. سر در ورودی بنا با آجرکاریهای زیبا بعنوان نمادی از موقعیت اجتماعی صاحبخانه و نشانگر ذوق و سلیقه در کاربرد فنون معماری است، در دو طرف ورودی دو سکو قرار گرفته که به آنها خواجه نشین می گویند. تزئینات داخل بنا نیز ازنوع آجرکاری، گچبری مشبک و حجاری بر روی پیشانی ورودیها ، ایوانها در ضلع جنوبی، شبه ستونهای آجری تزئینی در اطراف ورودیها در دو ضلع شرقی و غربی و ایوانها و ورودیهای که بعداً مسدود شد، تشکیل شده است. بنابراین گزارش، خاكبرداري وآواربرداري از شوادان و مرمت جرز و طاق شبستان و شوادان، اجراي شناژ بتني، حذف الحاقات ناهمگون، تراشيدن و برداشتن اندود فرسوده، شمع كوبي عناصر آسيب ديده همچون هشتي و ايوانها از جمله اقداماتي بوده كه در اين بنا صورت پذيرفته است.

موقعيت جغرافيايي منطقه حفاظت شده كرایی در موقعیت جغرافیایی N3148 E4911 در استان خوزستان واقع است. منطقه شكار ممنوع كرائي در 25 كيلومتري جنوب شرق شهرستان شوشتر و 35 كيلومتري جنوب شهرستان مسجدسليمان به مساحت 39353 هكتار و شامل رشته كوه سياه (كوه شه) مي باشد. اين رشته كوه از پيش كوههاي زاگرس و حداكثر ارتفاع آن 600 متر از سطح دريا مي باشد؛ اين منطقه از سال 76 به عنوان شكار ممنوع بوده و هم اكنون جهت ارتقاء و تبديل به حفاظت شده در دستور كار شوراي عالي محيط زيست قرار دارد.

راههاي دسترسي جاده آسفالته شوشتر به مسجدسليمان و سپس راه شني روستايي معروف به كرائي- راهدار مهمترين راه دسترسي به منطقه است همچنين راه آسفالته نفت سفيد به هفتگل از جمله راههاي دسترسي به منطقه است.

جاذبه هاي گياهي پوشش منطقه به طور كلي مرتعي و بسيار متنوع است كه دامنه هاي شمالي از پوشش مناسب و خوب و دامنه­اي جنوبي داراي مراتعي فقير است. وجود بازماندهايي از كنارستان در منطقه و تك درختان انجير كوهي ، بادام كوهي و كلخنگ نشان از تراكم و تنوع بسيار بالاي گياهي و جنگلي در گذشته داشته كه به علت تخريب مراتع و قطع درختان از ميان رفته است. از ديگر درختچه هاي منطقه مي توان به رمليك، سريم و گز به صورت تك درخت اشاره كرد. پوشش مرتعي از تيره كاسني، لگومينوز، گرامينه تشكيل شده و به طور كلي بيش از 86 گونه گياهي در منطقه شناسايي كه تعدادي زيادي گونه دارويي از جمله گل گاو زبان، بارهنگ، بومادران، پونه در ميان آنها به چشم مي خورد. عمده جامعه گياهي و شاخص پوشش گياهي را درخت كنار تشكيل مي دهد.

جاذبه هاي جانوري مهمترين گونه شاخص منطقه قوچ و ميش (گوسفند وحشي) Ovis orientalis مي باشد كه به دليل شرايط منطقه وحفاظت صورت گرفته از جمعيت نسبتاً مطلوبي برخوردار است كه به راحتي مي توان در منطقه مشاهده نمود. ساير جانوران منطقه شامل گرگ، شغال، تشي، انواع خفاش، گربه وحشي، كاراكال در منطقه زيست مي نمايند. مهمترين پرندگان كه به وفور در منطقه مشاهده مي شود كبك و تيهو مي باشد ساير پرندگان از جمله كبوتر چاهي، ياكريم، كمركولي، ديدمك، دراج نيز در منطقه زيست مي نمايند. اين منطقه در زمانهاي نه چندان دور زيستگاه پلنگ، كل و بز و آهو نيز بوده كه به علت شكار بي رويه و تخريب زيستگاه جمعيت آنها نابود شده است.

محل هاي تجمع حيات وحش مهمترين محل تجمع حيات وحش منطقه (قوچ و ميش) در ارتفاعات مشرف به روستاي كرائي عليا است كه به دليل منطقه امن و قرق بودن منطقه زمستانها در آن محل تجمع مي نمايند و با شروع فصل گرما به حوالي روستاي مخروبه قلعه گره كه داراي چشمه و آبشخور مناسب تري است مي روند.

راههاي دسترسي جهت مشاهده حيات وحش از جمله راههاي دسترسي راه جيپ رو كرايي به قلعه گره وراه خط لوله كرايي به يونيت است كه مي توان از آن به راحتي قوچ و ميش ها را مشاهده نمود.

آثار تاريخي – فرهنگي و مذهبي از جمله آثار باستاني منطقه مي توان به خرابه هاي معروف به قلعه گره واقع در 5 كيلومتري شرق روستاي كرايي عليا نام برد؛ .همچنين تعداد 5 مقبره امام زاده در نقاط مختلف از جمله روستاهاي راهدار، كرايي عليا، كرايي سفلي، قلعه گره و بردميل وجود دارد و مورد احترام مردم محلي است.

جاذبه های اکوتوریستی از جمله آثار باستاني منطقه مي توان به خرابه هاي معروف به قلعه گره واقع در 5 كيلومتري شرق روستاي كرائي عليا نام برد. همچنين تعداد 5 مقبره امام زاده در نقاط مختلف از جمله روستاي راهدار- كرائي عليا، قلعه گره و بردميل وجود دارد و مورد احترام مردم محلي است در منطقه كرائي در مجموع حدود 60 چشمه، آبشخور و بندهاي ذخيره آب وجود دارد از چشمه هاي كرائي مي توان به چشمه راهدار، خرسي، چاه كرا، كرايي قديم، آبگرمك و… اشاره نمود. منطقه حفاظت شده كرائي تنها زيستگاه قوچ و ميش در استان است، كه به راحتي مي توان اين گونه بسيار با ارزش را مشاهده نمود.

وضعیت عمومی اقتصادی و اجتماعی مردم بومی این ناحیه به کشاورزی و دامپروری مشغول می باشند و در کنار آن با توجه به فصل سال به جمع آوری گیاهان داروئی نیز می پردازند.

مسجد جامع شوشتر که یکی از دیدنی ترین مساجد ایران است در این شهر قرار دارد و از کتیبه های آن چنین استنباط می شود که خلفای عباسی در زمان امام حسن عسگری (ع) به ساخت آن اقدام نموده و پس از آن تکمیل و ترمیم شده است. این مسجد با 54 ستون در ایوان و طاقهای موسوم به رومی تأثیر فرهنگ دیرینه ایران و معماری محلی منطقه را با سقفها، گچبری ها، کنده کاریها و مناره ها و آجرکاریهای پر نقش ملهم از فرهنگ اسلامی در قالبی ارزشمند و زیبا به منصه ظهور رسانده است. بنای این مسجد را به سال 254 هجری قمری در زمان خلافت عباسی نسبت می‌دهند ولی چندین بار که آخرین آن سال 1171 خورشیدی بود، تعمیر و مرمت گردید.

پل حاج خدايي يك پل تكدهانه است كه بر روي نهر داريون ساخته شده است. اين پل با شماره 11559 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. پل مزبور داراي 26 متر درازا و 7 متر پهنا و ارتفاع 50/8 متر مي باشد. قسمت پائين پل در دوره هاي اخير توسط ملات سيمان اندود شده است اين پل يك طاق جناغي شكل دارد. اين پل در پائيز سال 82 توسط ميراث فرهنگي شوشتر تعمير و مرمت شده است. پل حاج خدايي كه بر روي نهر داريون زده شده است در زمان پهلوي دوم 1309توسط حسين حاج خدايي يكي از مالكين بزرگ شوشتر ساخته شد. اين پل ظاهرا براي عبور و مرور افراد و كشاورزان و كارگران مشغول در باغهاي مالك فوق بوده و با هزينه 400 هزار تومان ساخته شده است. طاق آجري پل حاج خدايي در حين مرمت ظاهراً در دوره قاجار در نزديكي هاي اين پل دروازه اي بنام دروازه آدينه بوده كه روزهاي جمعه هنگام برگزاري نماز جمعه و صحراگردي مورد استفاده بوده كه به سوي مسجد جامع گشوده مي شده است. همچنين بقاياي يك حمام قديمي نيز در كنار پل به چشم مي خورد.

پل بند لشكر در خارج از دروازه لشكر شوشتر ساخته شده و كنار بقعه امامزاده عبداله قرار دارد. به گزارش خبرگزاری دانشجويان ايران (ايسنا) از خوزستان، اين پل داراي نقش حياتي در ارتباط بين شوشتر با آباديهاي جنوب آن داشته است.در انتهاي ضلع شمالي برفراز صخره‌اي كه ابتداي پل بند محسوب مي‌شود يك اتاقك صخره‌اي به شكل چهارطاقي قرار دارد كه ظاهرا قبل از اسلام كاربرد مذهبي(سمبل چهار عنصر مقدس آب، باد، خاك و آتش) و بعد از اسلام به نواقلي(اتاقك نگهباني) تبديل شده است.

در ضلع جنوبي پل بند بقاياي سه آسياب سنگي وجود دارد كه آرد مورد نياز ساكنان محلات مجاور را تامين مي‌كرد.در حدود دويست متر پايين‌تراز پل بند لشكر، حصار باروي قديمي به نام قلعه نظامي خرم(دو ديوار ممتد از اين قلعه در پشت كارخانه صنايع غذايي مجيد ديده مي شود) قرار دارد كه شايد در ناميدن اين پل به لشكر بي‌تاثير نبوده است. پل بند لشكر داراي 13 دهانه آبرو است(چندي پيش سه دهانه در ضلع جنوبي آن زير خاك مدفون شده بود و اكنون بيرون آورده شده‌اند).

جنس مصالح به كار رفته در ساختمان بند، ماسه سنگ و ملات ساروج است. طول پل 124 متر و ميانگين ارتفاع آن 8/35 متر است. طاق‌ها و شكل آنها از طاق‌هاي دوره صفوي است(اين پل بند در دوره صفوي تعمير شده است) ولي شالوده اصلي پل مربوط به دوره ساساني است. در زمان حشمت‌الدوله در عصر قاجار 5 دهانه پل ويران شد كه مخارج بازسازي آن برآورد شده بوده ولي چون تعمير نشد مردم با الوار آنرا تعمير كردند كه بر اثر فشار آب ويران شد.

درحال حاضر اين پل بند سالم‌ترين پل بند به جا مانده از دوره ساساني است. پل بند لشكر در دوره ساسانیان و خارج از دروازه لشكر كه بسمت عسكر مكرم باز می شده ساخته شده است. این پل با شماره 2359 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.