آشیانه به محلی گفته می شود که پرندگان در آن تخمگذاری می کنند و جوجه های خود را پرورش می دهند هرچند که تمام پرندگان آشیانه نمی سازند مانند نوعی پنگوئن که تخم هایش را همراه خود و برروی پاها به اطراف حمل می کند ولی بیشتر پرندگان به روش های گوناگون محلی را انتخاب می کنند و با توجه به امکانات محیط در آن آشیانه ای می سازند تا بتوانند تخم و جوجه ها را تا زمانی که لازم است در آن نگهداری کنند

آشیانه به محلی گفته می‌شود که پرندگان در آن تخمگذاری می‌کنند و جوجه‌های خود را پرورش می‌دهند. هرچند که تمام پرندگان آشیانه نمی‌سازند مانند نوعی پنگوئن که تخم‌هایش را همراه خود و برروی پاها به اطراف حمل می‌کند ولی بیشتر پرندگان به روش‌های گوناگون محلی را انتخاب می‌کنند و با توجه به امکانات محیط در آن آشیانه‌ای می‌سازند تا بتوانند تخم و جوجه‌ها را تا زمانی که لازم است در آن نگهداری کنند.

آشیانه در محل‌ها و با روش‌های گوناگون توسط پرندگان ساخته می‌شود. پرندگان دریایی و برخی از انواع ماکیان برروی زمین آشیانه می‌سازند. پرندگان دریایی مانند فولمار و کاکائی‌ها برروی صخره‌های کنار ساحل اندکی شاخ و برگ جمع‌آوری می‌کنند و روی آن تخمگذاری می‌کنند. بعضی دیگر مانند فلامینگو و پلیکان برروی زمین برآمدگی کاسه مانندی از گل و لای می‌سازند و در آن تخم‌ می‌گذارند. گنجشک سانان آشیانه‌های خود را در محل‌های گوناگون از روی درختان گرفته تا شکاف سنگ‌ها یا سقف ساختمان‌ها می‌سازند و برای پوشش درون آن از مواد نرم و نیز پر استفاده می‌کنند. سار، گنجشک و کلاغ به صورت مذکور لانه می‌سازند. گونه‌هایی از پرندگان دریایی مانند باکلان‌ها، حواصیل‌ها و غیره نیز برروی درختان آشیانه می‌سازند. پرندگان بسیار دیگری مانند چرخ‌ریسک دم‌دراز یا برخی سسک‌ها آشیانة خود را به شکل گنبد درست می‌کنند و در کنار آن سوراخی برای ورود و خروج تعبیه می‌کنند. بعضی دیگر مانند مرغان بافنده، از الیاف گیاهی با مهارت بسیاری آشیانه‌ای بیضوی یا کروی می‌بافند به طوری که دیوارة آشیانه مانند تار و پود پارچة بافته شده دیده می‌شود. تعداد زیادی از پرستوها و بادخورک‌ها آشیانه‌هایی از گل برروی صخره‌ها یا تیرهای چوبی سقف منازل می‌سازند.

پرندگانی مانند برخی از چکچک‌ها و مرغان طوفان در داخل سوراخ‌های طبیعی موجود در زمین آشیانه می‌سازند، برخی دیگر مانند ماهی خورک‌ها و یا زنبورخورها از حفره‌های دیوار ساحلی رودخانه‌ها استفاده می‌کنند و تعدادی دیگر مانند دارکوب در سوراخ تنة درختان آشیانه می‌سازند.

انواع دیگری از پرندگان ماکیان وش و برخی دیگر که معمولاً به خانوادة بوقلمون‌ها تعلق دارند برروی زمین گودالی حفر می‌کنند و در آن تخم می‌گذارند. بعد از تخمگذاری مقداری شاخ و برگ تازه برروی آن ریخته و روی آن را با خاک می‌پوشانند تا حرارت ناشی از تبخیر شاخ و برگ عمل جوجه‌کشی را انجام دهد. پس از خروج جوجه‌ها از تخم، خاک را کنار می‌زنند تا جوجه‌ها را از داخل گودال خارج کنند. در این عمل نرها وظیفه دارند درجة حرارت آشیانه را کنترل کنند تا هروقت حرارت کم شد با اضافه کردن مقدار بیشتری شاخ و برگ و افزایش تبخیر، حرارت بیشتری ایجاد شود. اگر حرارت از حد معمول تجاوز کند با نوک خود سوراخی جهت تهویه در پوشش روی تخم‌ها ایجاد می‌کنند. در این میان بعضی از پرندگان هستند که آشیانه‌ای درست نمی‌کنند و از این لحاظ انگل پرندگان دیگر محسوب می‌شوند. این پرندگان مانند کوکوها در آشیانه پرندگان دیگر تخم می‌گذارند و خود هیچ مسئولیتی در قبال تخم و جوجه برعهده نمی‌گیرد. نکته جالب اینجاست که کوکوها تخم خود را در آشیانه پرندگان بسیار کوچک‌تر از خود می‌گذارند و زمانی که جوجه از تخم بیرون می‌آید از نظر جثه بزرگ‌تر از پرندة بالغ میزبان خود است که نقش مادر آن را بازی می‌کند. اگرچه در برخی از گونه‌ها جنس نر در ساختن آشیانه به ماده کمک می‌کند ولی معمولاً آشیانه به وسیلة ماده‌ها ساخته می‌شود. تنها در معدودی از پرندگان، نرها به تنهایی آشیانه را می‌سازند.

بهداشت آشیانه یکی از مسائل مهم در دوران پرورش جوجه‌ها است. جوجه‌های اغلب پرندگان به جز گنجشک‌سانان معمولاً به طرف بیرون آشیانه پشت می‌کنند و مدفوع خود را به بیرون از آشیانه می‌اندازند. در ماهی خورک‌ها گاهی مدخل آشیانه به حدی از مدفوع جوجه‌ها پر می‌شود که رفت و آمد به داخل آن مشکل می‌شود. در گنجشک‌سانان نظافت لانه به دو روش انجام می‌شود. یکی اینکه فضلة جوجه‌ها دارای غشاء کپسول مانندی است که والدین می‌توانند آن را با احتیاط بلند کرده و از آشیانه به خارج پرتاب کنند. دیگر اینکه مدفوع جوجه‌ها تا ۳ یا ۴ روز اول پس از خروج از تخم توسط والدین به ویژه ماده‌ها خورده می‌شود.

در حالت اول هربار که والدین به منظور تغذیه جوجه‌ها به آشیانه وارد می‌شوند، فضلة جوجه‌ها را با منقار برمی‌دارند و در محلی نزدیک آشیانه به بیرون می‌اندازند. نمونة بارز این حرکت در سار دیده می‌شود.

برخی از جانوران دیگر هم وجود دارند که به عنوان همزیستی با پرندگان در آشیانة برخی از پرندگان زندگی می‌کنند. پرندگان این همسایه‌های مفید را در کنار خود می‌پذیرند زیرا که آنها در بهداشت آشیانه نقش مهمی را ایفا می‌کنند.

انواع مختلف پرندگان نه تنها از لحاظ مکان‌هایی که برای ساختن آشیانه انتخاب می‌کنند، با یکدیگر تفاوت دارند بلکه از نظر موادی که در ساختمان آشیانه به کار می‌برند و همچنین شکل و فرم آن نیز با هم تفاوت زیادی دارند. بسیاری از پرندگان مانند گنجشک‌سانان کوچک آشیانة خود را به شکل فنجان و از موادی مانند ساقه‌های علف، رشته‌های گیاهی و ریشه‌های کوچک همراه با سایر مواد مانند کرک‌های گیاهی و پر که اغلب با موی پستانداران نیز آستر شده است، می‌سازند. گنجشک‌سانان بزرگ‌تر آشیانه‌های فنجانی خود را از مواد درشت‌تری درست می‌کنند. زاغ کبود و کلاغ معمولی آشیانة خود را از ترکه می‌سازند. عقاب‌های طلایی برای ساختن آشیانة بزرگ و حجیم خود، قطعات کوچکی از چوب و سایر مواد را به کار می‌برند و گاهی اوقات سال‌های سال از همان آشیانه استفاده می‌کنند. بیشتر اعضای تیره چرخ‌ریسک درون سوراخ‌ها آشیانه می‌سازند اما برخی دیگر یک لانة سربستة دراز که سوراخی در کنار آن دارد به صورت آویزان بنا می‌کنند.

سینه‌سرخ آمریکایی آشیانة فنجانی شکل خود را با گل محکم می‌کند. برخی از پرستوها آشیانة فنجانی شکل خود را به طور کامل از گل می‌سازند. بیشتر بادخورک‌ها مواد آشیانه را با بزاق دهان خود به هم می‌چسبانند.