وجه تمایز سوره حمد

این سوره، در میان سوره هاى قرآن درخشش فوق العاده اى دارد که از مزایاى زیر سرچشمه مى گیرد:
1 ـ آهنگ این سوره
این سوره، اساساً با سوره هاى دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ، فرق روشنى دارد به خاطر این که سوره هاى دیگر همه به عنوان سخن خدا است، اما این سوره از زبان بندگان است و به تعبیر دیگر در این سوره، خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.
آغاز این سوره، با حمد و ستایش پروردگار شروع مى شود.
و با ابراز ایمان به مبدأ و معاد (خداشناسى و ایمان به رستاخیز) ادامه مى یابد و با تقاضاها و نیازهاى بندگان پایان مى گیرد.
انسان آگاه و بیدار دل، هنگامى که این سوره را مى خواند، احساس مى کند بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود مى کند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه، به لحظه به خدا نزدیک تر مى شود.
این نکته، بسیار جالب است که اسلام بر خلاف بسیارى از مذاهب ساختگى یا تحریف شده که میان «خدا» و «خلق» واسطه ها قائل مى شوند به مردم دستور مى دهد بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند.
این سوره، تبلورى است از همین ارتباط نزدیک و بى واسطه خدا با انسان، و مخلوق با خالق، در اینجا تنها او را مى بیند، با او سخن مى گوید، پیام او را با گوش جان مى شنود، حتى هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربى در این میان واسطه نیست و عجب این که این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق آغازگر قرآن مجید است.
2 ـ سوره حمد، اساس قرآن است
در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «أَلْحَمْدُ أُمُّ الْقُرْآن» و این به هنگامى بود که «جابر بن عبداللّه انصارى» خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسید، پیامبر(صلى الله علیه وآله) به او فرمود: «أَ لا أُعَلِّمُکَ أَفْضَلَ سُورَة أَنْزَلَهـا اللّهُ فِی کِتابِهِ؟ قالَ فَقالَ لَهُ جابِرٌ بَلى بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یا رَسُولَ اللّهِ عَلِّمْنِیها فَعَلَّمَهُ الْحَمْدَ أُمَّ الْکِتاب؛ (آیا برترین سوره اى را که خدا در کتابش نازل کرده، به تو تعلیم کنم، جابر عرض کرد: آرى، پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر(صلى الله علیه وآله) سوره «حمد» که ام الکتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ). (1)
و نیز از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود:«وَ الَّذِى نَفْسِى بِیَدِهِ ما أَنْزَلَ اللّهُ فِی التَّوْراةِ وَ لا فِی الزَّبُورِ وَ لا فِی الْقُرْآنِ مِثْلَها هِیَ أُمُّ الْکِتابِ»؛ (قسم به کسى که جان من به دست او است خداوند، نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است، و این ام الکتاب است). (2)
دلیل این سخن، با تأمل در محتواى این سوره روشن مى شود؛ چرا که این سوره در حقیقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن.
بخشى از آن توحید و شناخت صفات خدا است.
بخشى در زمینه معاد و رستاخیز سخن مى گوید.
و بخشى از هدایت و ضلالت، که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن مى گوید.
و نیز در آن اشاره اى است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمت هاى بى پایانش که به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانیت و رحیمیت) تقسیم مى گردد.
و همچنین اشاره به مساله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاک او شده است.
در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت.
و به تعبیر دیگر این سوره، مراحل سه گانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان و عمل به ارکان را در بر دارد، و مى دانیم «أُمّ» به معنى اساس و ریشه است.
شاید به همین دلیل است که «ابن عباس» مفسر معروف اسلامى مى گوید: «إِنَّ لِکُلِّ شَىْء أَساساً… وَ أَساسُ الْقُرْآنِ الفاتِحَة».
(هر چیزى اساس و شالوده اى دارد… و اساس و زیر بناى قرآن، سوره حمد است). (3)
روى همین جهات است که در فضیلت این سوره از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شد: «أَیُّما مُسْلِم قَرَأَ فاتِحَةَ الْکِتابِ أُعْطِیَ مِنَ الأَجْرِ کَأَنَّما قَرَأَ ثُلُثَیِ الْقُرْآنِ وَ أُعْطِیَ مِنَ الأَجْرِ کَأَنَّما تَصَدَّقَ عَلى کُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة؛ (هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسى است که دو سوم قرآن را خوانده است [و طبق نقل دیگرى پاداش کسى است که تمام قرآن را خوانده باشد] و گوئى براى هر فردى از مردان و زنان مؤمن هدیه اى فرستاده است).(4)
تعبیر به دو سوم قرآن، شاید به خاطر آنست که بخشى از قرآن توجه به خدا است، بخشى توجه به رستاخیز و بخش دیگرى احکام و دستورات است که بخش اول و دوم در سوره «حمد» آمده، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است که همه قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل مى توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره «حمد» جمع است.
3 ـ سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر(صلى الله علیه وآله)
جالب این که در آیات قرآن سوره «حمد» به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر(صلى الله علیه وآله) معرفى شد ، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که مى فرماید: «وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانی وَ الْقُرْآنَ الْعَظیم»؛ (ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم).
قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره «حمد» قرار گرفته است، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است. (5)
همین مضمون در حدیثى از امیر مؤمنان على(علیه السلام) از پیامبر (صلى الله علیه وآله) نقل شده است که فرمود: «إِنَّ اللّهَ تَعالى أَفْرَدَ الإِمْتِنانَ عَلَیَّ بِفاتِحَةِ الْکِتابِ وَ جَعَلَها بِإِزاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِیمِ وَ إِنَّ فاتِحَةَ الْکِتابِ أَشْرَفُ ما فِی کُنُوزِ الْعَرْش؛ (خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد، بالخصوص بر من منت نهاده و آنرا در برابر قرآن عظیم قرار داده و سوره حمد با ارزشترین ذخائر گنجهاى عرش خدا است). (6)
4 ـ تأکید بر تلاوت این سوره
با توجه به بحث هاى فوق که تنها بیان گوشه اى از فضیلت سوره «حمد» بود، روشن مى شود: چرا در احادیث اسلامى در منابع شیعه و سنى این همه تأکید بر تلاوت آن شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ایمان مى بخشد، او را به خدا نزدیک مى کند، صفاى دل و روحانیت مى آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى سازد، و میان او و گناه و انحراف فاصله مى افکند.
به همین دلیل، در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «رَنَّ إِبْلِیسُ أَرْبَعَ رَنّات أَوَّلُهُنَّ یَوْمَ لُعِنَ، وَ حِینَ أُهْبِطَ إِلَى الأَرْضِ، وَ حِینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ(صلى الله علیه وآله) عَلى حِینِ فَتْرَة مِنَ الرُّسُلِ، وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکِتاب؛ (شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد، نخستین بار روزى بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامى بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمّد(صلى الله علیه وآله) بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانى بود که سوره حمد نازل شد). (7)؛ (8)

(2).«مجمع البيان» و«نور الثقلين»، آغاز سوره حمد؛«بحار الانوار»، جلد 89، صفحه 259 (با اندكى تفاوت)؛«مستدرك»، جلد 4، صفحه 331، حديث 4807- 9(چاپ آل البيت).