آیه خمس مربوط به کدام جنگ است :
آیه خُمس (سوره انفال: ۴۱) وجوب پرداخت خُمس و مصارف شش‌گانهٔ آن را بیان می‌کند. این آیه از جمله آیات الاحکام قرآن است که هنگام اختلاف مسلمانان در مورد تقسیم غنایم جنگی نازل شد. آیه خمس اگرچه در زمان جنگ و در کنار آیات جهاد نازل شد؛ اما فقیهان شیعه بر اساس روایات واژه غنیمت را مختص غنیمت جنگی ندانسته و گستره آن را به هرگونه درآمد، سود و منفعتی سرایت می‌دهند.
طبق فتوای مشهور فقیهان شیعه، خمس به دو دستهٔ سهم امام و سهم سادات تقسیم می‌شود.
متن و ترجمه
وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتَامَی وَ الْمَسَاکینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِن کنتُمْ ءَامَنتُم بِاللَّهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلی عَبْدِنَا یوْمَ الْفُرْقَانِ یوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلی کلّ شیءٍ قَدِیر |
بدانيد هرگونه غنيمتى به دست آوريد، خمس آن براى خدا، و براى پيامبر، و براى خويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و واماندگان در سفر از آنها است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه باايمان و بى‌ايمان در جنگ بدر نازل كرديم، ايمان آورده‌ايد؛ و خداوند بر هر چيزى تواناست.[۱] |
شأن نزول
پس از غزوه بدر تعدادی از مسلمانان بر سر تقسیم غنایم جنگی مشاجره کردند و خداوند برای ریشه‌کن کردن اختلاف، تمام غنائم را در اختیار پیامبر(ص) گذاشت تا طبق صلاحدید خویش آن را میان جنگجویان تقسیم کند. پیامبر(ص) نیز غنایم را به طور مساوی بین آنان تقسیم کرد. این آیه نازل شد و بیان کرد که یک‌پنجم غنایم برای خدا، پیامبر(ص)، ذی القربی، یتیمان، مسکینان و واماندگان در راه است.[۲]
مقصود از ذی‌القربی و دیگر واژگان
برای ذی‌القربی و دیگر واژگان در این آیه مصادیقی بیان کرده‌اند:
- ذی القربی یعنی خویشان و نزدیکان شخص؛ اما به دلیل وجود روایات فراوانی که در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل سنت آمده است، منظور از ذی القربی در این آیه، فقط امامان شیعه هستند.[۳]
- منظور از یتیمان، مسکینان و ابناء سبیل، فقط یتیمان، مسکینان و در راه ماندگانِ بنی‌هاشم و سادات هستند. گرچه ظاهر آیه مطلق است و قیدی در آن دیده نمی‌شود، اما به واسطه روایات زیادی که در تفسیر آیه وجود دارد، خمس به بنی‌هاشم اختصاص پیدا می‌کند.[۴]
گسترش محدوده خمس به تمام غنایم
عالمان شیعه با تکیه بر روایات اهل‌بیت(ع) بر این باور‌ند که مقصود از غنیمت در این آیه [یادداشت ۱] هر چیزی است که غنیمت شمرده شود؛ هرچند غنیمتِ از کفار در جنگ نباشد.[۵] طبرسی صاحب مجمع البیان با استدلال به آیه می‌گوید علمای شیعه معتقدند خمس در هر فایده‌ای که برای انسان فراهم می‌شود، واجب است؛ اعم از اینکه از راه کسب و تجارت باشد یا از راه گنج و معدن، و یا آنکه با غواصی از دریا خارج کنند.[۶]
بنابراین از نظر علمای شیعه، «غنیمت» معنای گسترده‌ای دارد و هر گونه درآمد و سود و منفعتی را شامل می‌شود؛ زیرا معنی لغوی این کلمه، عمومیت دارد و دلیل روشنی بر تخصیص آن در دست نیست و صِرف قرارگرفتن آیه در کنار آیات جهاد، نمی‌تواند مانع عمومیت آن شود.[۷]
نسخ آیه انفال
برخی عنوان کرده‌اند که آیه خمس، آیه انفال که در مورد تعلق همه غنائم جنگی به خداوند و پیامبرش است، را نسخ کرده است. اما بسیاری از مفسران این نسخ را نپذیرفته‌اند و معتقدند که میان این دو آیه تضاد مفهومی وجود ندارد که یک آیه ناسخ آیه دیگر باشد.[۸] علامه طباطبایی با رد ناسخ بودن این آیه، این آیه را تبیین و تفسیر آیه اول سوره انفال دانسته است. به نظر او در آیه انفال، خداوند ابهام ملکیت انفال را حل کرده است و عنوان کرده‌است که هیچ کس مالک انفال نیست و انفال (که غنائم جنگی یکی از موارد آن است) متعلق به خداوند و رسولش است اما در آیه ۴۱، در چهار پنجم غنائم جنگی، اجازه تصرف به مسلمانان داده است و یک پنجم آن را نیز برای خدا و رسولش دانسته‌است.[۹]
مصارف خمس
بر اساس این آیه، خمس به شش سهم تقسیم می‌شود که طبق فتوای مشهور فقهای شیعه در دو دستۀ سه‌تایی قرار می‌گیرد:
- سهم امام: سهم خدا و رسول و ذوی القربی به پیامبر(ص) و پس از وی به امام معصوم تعلق دارد.
- سهم سادات: این سهم به ساداتِ یتیم، فقیر و درراه‌مانده تعلق می‌گیرد. طبق نظريه مشهور بين فقها تنها يتيمانِ فقير، مستحق خمس هستند اما ساداتِ درراه‌مانده می‌توانند خمس دريافت كنند هرچند در وطن خود از تمكن مالی برخوردار باشند.[۱۰] [۱۱]
پانویس
- مکارم شیرازی، ترجمه قرآن کریم، ۱۳۷۳ش، ص۱۸۲. پایگاه کتابخانه مدرسه فقاهت
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۷۲.
- حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۹، کتاب الخمس؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۲۱-۲۱۸.
- حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۹، کتاب الخمس؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۲۲۱- ۲۱۸.
- طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۹۱.
- طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۶۸.
- مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۸۱.
- طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۹۸؛ طوسی، التبیان، بیروت، ج۵، ص۷۳-۷۴؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۸۱-۸۲، طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۹-۱۰.
- طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۹-۱۰.
- حكيم، مستمسك العروه الوثقی، دار إحياء التراث العربی، ج۹، ص۵۷۰. پایگاه کتابخانه مدرسه فقاهت
- طباطبائی يزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰، ج۴، ص ۳۰۵. پایگاه کتابخانه مدرسه فقاهت.
- همان گونه که لغت‌شناسان گفته‌اند. رجوع کنید به: راغب اصفهانی، مفردات فی الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۶۱۵؛ابن منظور، لسان العرب، ۱۳۶۳ش، ج۱۲، ص۴۴۵.
منابع
- ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، ۱۳۶۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حسکانی، عبید الله بن عبدلله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی اهل البیت، بیروت (لبنان)، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعه الاولی، ۱۳۹۳ق.
- حكيم، محسن، مستمسك العروه الوثقی، بيروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی الفاظ القرآن، بیروت (لبنان)، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسلامی جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مصحح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- طباطبائي يزدی، محمد كاظم، العروة الوثقى، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
